Moeilijke Bijbelteksten: Wie was de opvolger van Jakob?

God 23 december 2020 Marco van Putten
Marco van Putten

In de serie Moeilijke Bijbelteksten behandelt Bijbelleraar Marco van Putten in korte artikelen onderwerpen uit de Bijbel die moeilijk worden gevonden. Dit artikel gaat in op de vraag of Jakob een opvolger had en zo ja, wie dat was.

Voor Abraham was opvolging van groot belang (Gn 15:2). Zijn opvolger zou patriarch (aartsvader) in zijn plaats worden; familiehoofd en erfgenaam van zijn (geestelijk) nalatenschap. Via die patriarchale opvolging verbinden de meeste uitleggers het volk Israël aan Abraham. Toch wordt hij nergens in de Bijbel stamvader genoemd. Een patriarch (dynamisch leiderschap) is ook niet hetzelfde als een stamvader (status). Abraham vertegenwoordigde ook geen stam. Hij was Hebreeër; een trekker met kleinvee in de wildernis. Zonder vaste woonplaats of nationaliteit. Hij wordt dan wel Arameeër genoemd (Dt 26:5), maar dat verwijst alleen naar zijn geboorteland, taal en afkomst.

Drie generaties opvolgers
Abraham zou het heidendom hebben verlaten, maar hij vestigde zich in het land Kanaän dat evenzeer heidens was. God had hem om een andere reden daarheen gestuurd. Namelijk om het trekkersbestaan te beëindigen. Abraham zou die verandering echter zelf nog niet ondergaan.

Izak was Abrahams eigen zoon die hem opvolgde; de nieuwe patriarch. Izak trad ook toe tot het Verbond met God net als zijn vader (Gn 26:24-25). Jakob werd, tegen de traditie in, de opvolger van Izak en trad ook toe tot het Verbond met God (28:13-22).

De opvolging van Jakob lijkt niet expliciet geregeld.

Patriarchaat versus stamvaderschap
Jakob was de derde generatie in Abrahams familie en had een groot aantal zonen. Daarom kan hij pas ‘stamvader’ genoemd worden. Namelijk van de Israëlieten, de zonen van Israël (Ex 1:7). Israël was de naam die God aan Jakob gaf.

Patriarchaat was echter veel ouder en relevanter dan stamvaderschap. Patriarchaat was eigenlijk een impliciet gegeven vanaf het moment dat Adam geen toegang meer had tot de Boom van het Leven. Zijn sterfelijkheid, die hij vanaf zijn schepping meedroeg, kon niet meer genezen worden door van die Boom te eten.

Adam werd van mens (Hebr. adam) tot stervend, eindig mens (Hebr. enosj; Gn 4:26). Pas wie daarmee krijgt te maken gaat zich zorgen maken over opvolging en overdracht van nalatenschap; het krijgen van een zoon. Later werd de overdracht van geestelijke nalatenschap een nog grotere zorg voor Adam. Namelijk toen hij zag dat de boosaardigen het voor het zeggen kregen in de wereld.

Einde patriarchale opvolging?
Kwam met Jakob een einde aan het patriarchaat, omdat zijn zonen in Egypte uitgroeiden tot een stammenverband of volk (Ex 1:9)? Patriarchaat beperkt zich immers tot het gezinsverband. Maar patriarchaat werd door de Israëlieten in hun stammenverband voortgezet. Op de eerste plaats in de stamhoofden; Jakobs zonen. Daarna splitsten zich binnen de stammen families af met eigen patriarchen. Zo bleven ze Hebreeën. Een bewuste keuze van de Israëlieten.

Wie was Jakobs opvolger?
De opvolging van Jakob lijkt niet expliciet geregeld. Zeker is wel dat het niet Ruben, Jakobs eerstgeborene (Gn 49:4), was. Simeon en Levie evenmin (Gn 49:5). Was het dan Juda of misschien Jozef?

Jakob wilde echter toch Jozefs nalatenschap binnen zijn familie borgen en daarom adopteerde hij zijn zonen.

Juda, Jakobs opvolger?
Juda lijkt het leiderschap te krijgen over de Israëlieten (49:8-10). Toch zijn er zaken die afdoen aan Juda. Namelijk zijn rol in het verkopen van Jozef, zijn broer (37:26-27), zijn ernstige overtredingen, zoals de vermenging met de Kanaänieten (38:1-2). Maar Juda had zijn positie ‘verdient’ door zichzelf garant te stellen voor zijn broer Benjamin (44:32-34). Daarmee had hij Jakob getoond verantwoordelijkheid te nemen voor de familie en de belangen van Jakob boven alles te stellen. Zaken die te verwachten vielen van een opvolger. Het is dan ook veelzeggend dat Jakob Juda vooruit zond naar Jozef toen hij met zijn familie naar Egypte trok (46:28). Bij het sterven van Jakob lijkt hij Juda aan te stellen tot leider van de familie.

Toch wijzen deze profetische woorden op een toekomstig leiderschap. Als een ambt. Een ambt dient altijd een collectief, voor het hele stammenverband (volk) en niet slechts voor een familieverband. Dus Juda werd niet de patriarch, Jakobs opvolger.

Levitisch leiderschap
De Levieten blijken leiderschap te hebben vertegenwoordigd onder de Israëlieten in Egypte, namelijk als priesters (Ex 19:22, 24). Waarom hadden de Israëlieten in Egypte al priesters? Waarschijnlijk naar het voorbeeld van de Egyptenaren. Hun onverwachte leiderschapsrol blijkt eruit dat het boek Exodus begint met de Levieten (2:1). Het is ook niet toevallig dat het middelste boek van de Pentateuch het boek Leviticus is. De Levieten hadden hun leiderschap ‘verdient’ door Mozes bij te staan bij de berg Horeb (32:26-28) en de kohen Pinehas deed dat bij Baäl-Peor (Nm 25:11-12).

Jakob blijkt zijn opvolging te hebben bepaald. Alleen werd dat profetisch verdeeld over drie stammen.

God koos uit de Levieten Aäron en zijn zonen als kohaniem (Gods priesters; 28:1). Zij zouden de voortzetters zijn van de nalatenschap van de drie patriarchen, Abraham, Izak en Jakob. Maar ook van de patriarchen daarvoor, zoals Adam en Noach. Toen Aäron werd aangesteld als Hogepriester (Ex 28:2 ev.; Lv 21:10) werd hij het geestelijke hoofd van het volk Israël.

Maar net als Juda, was de leiderschapsrol van de kohaniem ambtshalve en zou die pas vorm krijgen lang na de dood van Jakob. In verband met de Tabernakel. Ook Levie werd dus niet de patriarch, Jakobs opvolger.

Wie was Jakobs directe opvolger?
Sommigen denken dat Jakob Efraïm koos als opvolger. Jozef was buiten de familie komen te staan omdat hij het eigendom van Farao was geworden. Jakob wilde echter toch Jozefs nalatenschap binnen zijn familie borgen en daarom adopteerde hij zijn zonen (Gn 48:5). Jakob gaf Jozef een speciale zegening (49:26). Die lijkt op de oude patriarchale zegening (27:28).

Jozef had de patriarchale opvolging ‘verdient’ door meer dan al zijn broers de belangen van Jakobs familie veilig te stellen door zijn wijze handelen in Egypte. Maar omdat Jakob, tegen de traditie in, Efraïm boven Manasse had gesteld ging die zegening van Jozef op Efraïm over. Dat maakt Efraïm de directe opvolger van Jakob. Het is dan ook niet vreemd dat Jozua, een lid van de stam Efraïm, Israël leidde bij de Inname van het beloofde Land (Nm 13:8).

Evaluatie
Jakob blijkt zijn opvolging te hebben bepaald. Alleen werd dat profetisch verdeeld over drie stammen. Omdat Jakob redeneerde als Hebreeër stelde hij Efraïm aan als patriarch van zijn familie in zijn plaats. Toen Israël een natie werd bij de berg Gods, kregen Levi en Juda ambtshalve het collectieve leiderschap daarover. Hierdoor kwam er later rivaliteit tussen Juda (& Levi) en Efraïm (Js 9:21) en de laatste werd als eerste weerspannig tegen God (Hos 5:3). Daardoor verwierp God Efraïm (Ps 78:67; Jr 7:15; Hos 12:14) en verkoos Hij Juda (& Levi; Ps 78:68; 132:16). Toch zou dat in de toekomst hersteld worden en zouden ze weer één worden onder het leiderschap van Juda (Js 11:13; Ezech 37:16-17; Ps 108:8).

Praatmee

Beluister onze podcast

#360 Gerdien Lassche en ds. M. Messemaker over LHBTI en refoscholen
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Ds. M. J. Tekelenburg
Nieuws

Hervormde gemeente Woerden verwelkomt nieuwe dominee: ds. M. J. Tekelenburg

De hervormde gemeente van Woerden (Centrum-Oost) mag een nieuwe dominee verwelkomen. Ds. M. J. Tekelenburg (foto) uit Monster heeft het op hem uitgebrachte beroep aangenomen. In Woerden wordt Tekelenburg de opvolger van de in 2023 vertrokken ds. C. J

Jan en Ton
Video

Dominee Ton Heemskerk te gast in Hour of Power

Zondag is het is Pasen! In Hour of Power spreekt Jan van den Bosch met de enthousiaste dominee Ton Heemskerk. Hij legt uit wat Pasen inhoudt en wat dat voor hem persoonlijk betekent. Jarenlang was hij zoekende: "Ik heb Zijn opstandingskracht ervaren,

Ds. W. P. Emaus
Video

Ds. Emaus vertelt waargebeurd verhaal over Luther en een brandende boerderij

In het doopformulier staat dat als we in de naam van de Vader gedoopt zijn, Hij ons met al het goede wil verzorgen en al het kwade van ons zal weren of dat ten goede wil gebruiken. De hervormde predikant ds. W. P. Emaus vertelde op basis daarvan in e

Johan Schep
Video

Johan Schep vertelt hoe Juda vrijwillig slaaf wilde worden in plaats van Benjamin

In de serie 'Jozef' van Growing Faith Nederland behandelt evangelist en Bijbelleraar Johan Schep het levensverhaal van Jozef. Zijn broers verkochten Jozef op jonge leeftijd als slaaf. Uiteindelijk zou Jozef terechtkomen in Egypte, waar hij zou dienen

Engelse kerk
Nieuws

Church of England ziet belangstelling voor kerkdiensten via social media sterk toenemen

De Church of England kijkt met hoop naar de toekomst en dat is niet zonder reden. Het aantal mensen dat via sociale media belangstelling toont voor kerkdiensten is de afgelopen tijd met maar liefst 268 procent gestegen. Dat meldt de kerk op basis van

Yair Strijker
Video

Yair Strijker vertelt over Pesach en hoe Israëli’s deze tijd beleven

Deze week viert het Joodse volk Pesach. Een feest van bevrijding, maar ook met dubbele gevoelens. Waar het feest samen gevierd wordt en zo de mensen verbindt, gebeurt dat dit jaar opnieuw tegen een achtergrond van de doorgaande oorlog. Yair Strijker

De Wereld Rond
Podcast

Zendingswerker deelt ervaringen in podcast: Ellen Wilson-De Pagter

In deze podcastaflevering van 'De Wereld Rond' is deze keer Ellen Wilson-De Pagter te gast. Zij biedt hulp aan minderbedeelde Togolezen. In dit gesprek hoor je hoe Ellen haar man Adjeté leerde kennen. Ze vertelt ook hoe ze haar talenten als zendeling

Matthijn Buwalda
Video

Matthijn Buwalda raakt de kern van Goede Vrijdag met dit eerlijke lied

Goede Vrijdag. De dag die het lot van de mensheid voorgoed veranderde. Matthijn Buwalda brengt de betekenis van Gods offer dichterbij. Hij doet dit op een kwetsbare en eerlijke manier. "Kom me tegemoet, Heer, in mijn denken. En kom me tegemoet, in al

Meerartikelen

Delft
Nieuws

CBS: ontkerkelijking in Nederland zet niet door

De ontkerkelijking in Nederland zet niet verder door. Dat is althans de conclusie van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in het vrijdag verschenen rapport Religie 2024. Het aantal mensen dat aangeeft bij een kerk, moskee of synagoge te hore

GlobalRize ontmoetingsdag
Video

Hoe ging het eraan toe op de ontmoetingsdag van GlobalRize? Bekijk de video

Elkaar aanvuren om overal ter wereld de hoopvolle boodschap van het evangelie te verspreiden. Dat was het doel van de jaarlijkse GlobalRize ontmoetingsdag. Een dag vol inspirerende getuigenissen, lofprijzing, gebed en ontmoeting. De aanwezigen werden

China
Nieuws

Negen Chinese christenen krijgen celstraffen en hoge boetes voor verspreiden van Bijbels

Negen Chinese christenen zijn veroordeeld tot gevangenisstraffen en forse geldboetes vanwege het doorverkopen en verspreiden van Bijbels. De straffen variëren van enkele maanden tot vier jaar cel, en de boetes lopen op tot meer dan 1 miljoen yuan (on

Hans Reinders
Column

Op Goede Vrijdag werd dit danklied dé Psalm van Jezus

Psalm 22 is een Psalm van David zelf. Het is volgens de kerkvader Diodorus van Tarsus (leefde einde vierde eeuw) daarom aannemelijk dat deze psalm vooral over David zelf gaat. Diodorus meende dat alleen vers 2a, waar staat “Mijn God, mijn God, waarom

De Reuver
Preekverslag

Volgens prof. dr. De Reuver voldeed Jezus niet aan Petrus' verwachtingspatroon

Dat Petrus Jezus verloochende was geen daad van angst of lafheid, maar van ergernis. Jezus voldeed niet aan het beeld dat Petrus van Hem had. Dat stelde prof. dr. A. de Reuver in een preek over de verloochening van Petrus. Hij beschreef op indrukwekk

Ceder
Opinie

Situatie in Gaza verslechtert drastisch: hoe nu verder?

Het aanhoudende conflict tussen Israël en de terroristische organisatie Hamas snijdt dwars door harten, ook hier in Nederland. Het geweld, de angst en het intense menselijke leed roepen wereldwijd emoties op. Velen leven mee met Israëlische families

Hugo Bos
Nieuws

Civitas Christiana verliest kort geding tegen Rutgers en moet uitlatingen rectificeren

De christelijke stichting Civitas Christiana moet direct stoppen met het verspreiden van haar ‘Zwartboek Lentekriebels’. Dit heeft de rechtbank bepaald in een kort geding dat was aangespannen door kenniscentrum Rutgers. Volgens de rechter zijn bepaal

Nigeria
Nieuws

Christelijke partijen stellen Kamervragen over oplaaiend geweld Nigeria

SGP en ChristenUnie gaan schriftelijke Kamervragen stellen over het wederom oplaaiende geweld tegen christenen in Nigeria.  Dat maken beide partijen bekend via sociale media. Directe aanleiding zijn islamitische aanvallen op christelijke dorpen in he

Livia Tossici-Bolt
Nieuws

Christen krijgt hoge boete voor aanbieden van gesprek bij Engelse abortuskliniek

De Britse pro-life activiste Livia Tossici-Bolt is veroordeeld tot het betalen van een boete van meer dan 22.000 euro. Dit vanwege het vasthouden van een bord met de tekst “Hier om te praten als je wilt” in de nabijheid van een abortuskliniek in Bour

Transgenders
Nieuws

Brits Hooggerechtshof oordeelt dat transvrouwen niet onder wettelijke definitie van vrouw vallen

Het Britse Hooggerechtshof heeft uitgesproken dat de wettelijke definitie van een vrouw gebaseerd is op biologisch geslacht. Hierdoor worden transvrouwen juridisch niet als vrouwen erkend. De uitspraak is met enthousiasme ontvangen door christelijke

Paula White-Cain en Benjamin Netanyahu
Nieuws

Premier Netanyahu heeft boodschap voor christenen: "Bijbel wordt werkelijkheid in Israël"

De Israëlische premier Benjamin Netanyahu heeft zich in een interview met de Amerikaanse tv-dominee Paula White uitgesproken over het profetische belang van Israël en de unieke band tussen Israël en christenen wereldwijd. Ook besprak hij de rol van p

nigeria
Nieuws

Hoge rechtbank wijst blasfemiewetten Nigeria af: 'Schending van mensenrechten'

De hoogste rechtbank van de West-Afrikaanse statenorganisatie Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten(ECOWAS) heeft een baanbrekend oordeel geveld over blasfemiewetten in Nigeria. De rechters oordeelden dat bepalingen in de strafwet van de