Moeilijke Bijbelteksten: Wie was de opvolger van Jakob?

God 23 december 2020 Marco van Putten
Marco van Putten

In de serie Moeilijke Bijbelteksten behandelt Bijbelleraar Marco van Putten in korte artikelen onderwerpen uit de Bijbel die moeilijk worden gevonden. Dit artikel gaat in op de vraag of Jakob een opvolger had en zo ja, wie dat was.

Voor Abraham was opvolging van groot belang (Gn 15:2). Zijn opvolger zou patriarch (aartsvader) in zijn plaats worden; familiehoofd en erfgenaam van zijn (geestelijk) nalatenschap. Via die patriarchale opvolging verbinden de meeste uitleggers het volk Israël aan Abraham. Toch wordt hij nergens in de Bijbel stamvader genoemd. Een patriarch (dynamisch leiderschap) is ook niet hetzelfde als een stamvader (status). Abraham vertegenwoordigde ook geen stam. Hij was Hebreeër; een trekker met kleinvee in de wildernis. Zonder vaste woonplaats of nationaliteit. Hij wordt dan wel Arameeër genoemd (Dt 26:5), maar dat verwijst alleen naar zijn geboorteland, taal en afkomst.

Drie generaties opvolgers
Abraham zou het heidendom hebben verlaten, maar hij vestigde zich in het land Kanaän dat evenzeer heidens was. God had hem om een andere reden daarheen gestuurd. Namelijk om het trekkersbestaan te beëindigen. Abraham zou die verandering echter zelf nog niet ondergaan.

Izak was Abrahams eigen zoon die hem opvolgde; de nieuwe patriarch. Izak trad ook toe tot het Verbond met God net als zijn vader (Gn 26:24-25). Jakob werd, tegen de traditie in, de opvolger van Izak en trad ook toe tot het Verbond met God (28:13-22).

De opvolging van Jakob lijkt niet expliciet geregeld.

Patriarchaat versus stamvaderschap
Jakob was de derde generatie in Abrahams familie en had een groot aantal zonen. Daarom kan hij pas ‘stamvader’ genoemd worden. Namelijk van de Israëlieten, de zonen van Israël (Ex 1:7). Israël was de naam die God aan Jakob gaf.

Patriarchaat was echter veel ouder en relevanter dan stamvaderschap. Patriarchaat was eigenlijk een impliciet gegeven vanaf het moment dat Adam geen toegang meer had tot de Boom van het Leven. Zijn sterfelijkheid, die hij vanaf zijn schepping meedroeg, kon niet meer genezen worden door van die Boom te eten.

Adam werd van mens (Hebr. adam) tot stervend, eindig mens (Hebr. enosj; Gn 4:26). Pas wie daarmee krijgt te maken gaat zich zorgen maken over opvolging en overdracht van nalatenschap; het krijgen van een zoon. Later werd de overdracht van geestelijke nalatenschap een nog grotere zorg voor Adam. Namelijk toen hij zag dat de boosaardigen het voor het zeggen kregen in de wereld.

Einde patriarchale opvolging?
Kwam met Jakob een einde aan het patriarchaat, omdat zijn zonen in Egypte uitgroeiden tot een stammenverband of volk (Ex 1:9)? Patriarchaat beperkt zich immers tot het gezinsverband. Maar patriarchaat werd door de Israëlieten in hun stammenverband voortgezet. Op de eerste plaats in de stamhoofden; Jakobs zonen. Daarna splitsten zich binnen de stammen families af met eigen patriarchen. Zo bleven ze Hebreeën. Een bewuste keuze van de Israëlieten.

Wie was Jakobs opvolger?
De opvolging van Jakob lijkt niet expliciet geregeld. Zeker is wel dat het niet Ruben, Jakobs eerstgeborene (Gn 49:4), was. Simeon en Levie evenmin (Gn 49:5). Was het dan Juda of misschien Jozef?

Jakob wilde echter toch Jozefs nalatenschap binnen zijn familie borgen en daarom adopteerde hij zijn zonen.

Juda, Jakobs opvolger?
Juda lijkt het leiderschap te krijgen over de Israëlieten (49:8-10). Toch zijn er zaken die afdoen aan Juda. Namelijk zijn rol in het verkopen van Jozef, zijn broer (37:26-27), zijn ernstige overtredingen, zoals de vermenging met de Kanaänieten (38:1-2). Maar Juda had zijn positie ‘verdient’ door zichzelf garant te stellen voor zijn broer Benjamin (44:32-34). Daarmee had hij Jakob getoond verantwoordelijkheid te nemen voor de familie en de belangen van Jakob boven alles te stellen. Zaken die te verwachten vielen van een opvolger. Het is dan ook veelzeggend dat Jakob Juda vooruit zond naar Jozef toen hij met zijn familie naar Egypte trok (46:28). Bij het sterven van Jakob lijkt hij Juda aan te stellen tot leider van de familie.

Toch wijzen deze profetische woorden op een toekomstig leiderschap. Als een ambt. Een ambt dient altijd een collectief, voor het hele stammenverband (volk) en niet slechts voor een familieverband. Dus Juda werd niet de patriarch, Jakobs opvolger.

Levitisch leiderschap
De Levieten blijken leiderschap te hebben vertegenwoordigd onder de Israëlieten in Egypte, namelijk als priesters (Ex 19:22, 24). Waarom hadden de Israëlieten in Egypte al priesters? Waarschijnlijk naar het voorbeeld van de Egyptenaren. Hun onverwachte leiderschapsrol blijkt eruit dat het boek Exodus begint met de Levieten (2:1). Het is ook niet toevallig dat het middelste boek van de Pentateuch het boek Leviticus is. De Levieten hadden hun leiderschap ‘verdient’ door Mozes bij te staan bij de berg Horeb (32:26-28) en de kohen Pinehas deed dat bij Baäl-Peor (Nm 25:11-12).

Jakob blijkt zijn opvolging te hebben bepaald. Alleen werd dat profetisch verdeeld over drie stammen.

God koos uit de Levieten Aäron en zijn zonen als kohaniem (Gods priesters; 28:1). Zij zouden de voortzetters zijn van de nalatenschap van de drie patriarchen, Abraham, Izak en Jakob. Maar ook van de patriarchen daarvoor, zoals Adam en Noach. Toen Aäron werd aangesteld als Hogepriester (Ex 28:2 ev.; Lv 21:10) werd hij het geestelijke hoofd van het volk Israël.

Maar net als Juda, was de leiderschapsrol van de kohaniem ambtshalve en zou die pas vorm krijgen lang na de dood van Jakob. In verband met de Tabernakel. Ook Levie werd dus niet de patriarch, Jakobs opvolger.

Wie was Jakobs directe opvolger?
Sommigen denken dat Jakob Efraïm koos als opvolger. Jozef was buiten de familie komen te staan omdat hij het eigendom van Farao was geworden. Jakob wilde echter toch Jozefs nalatenschap binnen zijn familie borgen en daarom adopteerde hij zijn zonen (Gn 48:5). Jakob gaf Jozef een speciale zegening (49:26). Die lijkt op de oude patriarchale zegening (27:28).

Jozef had de patriarchale opvolging ‘verdient’ door meer dan al zijn broers de belangen van Jakobs familie veilig te stellen door zijn wijze handelen in Egypte. Maar omdat Jakob, tegen de traditie in, Efraïm boven Manasse had gesteld ging die zegening van Jozef op Efraïm over. Dat maakt Efraïm de directe opvolger van Jakob. Het is dan ook niet vreemd dat Jozua, een lid van de stam Efraïm, Israël leidde bij de Inname van het beloofde Land (Nm 13:8).

Evaluatie
Jakob blijkt zijn opvolging te hebben bepaald. Alleen werd dat profetisch verdeeld over drie stammen. Omdat Jakob redeneerde als Hebreeër stelde hij Efraïm aan als patriarch van zijn familie in zijn plaats. Toen Israël een natie werd bij de berg Gods, kregen Levi en Juda ambtshalve het collectieve leiderschap daarover. Hierdoor kwam er later rivaliteit tussen Juda (& Levi) en Efraïm (Js 9:21) en de laatste werd als eerste weerspannig tegen God (Hos 5:3). Daardoor verwierp God Efraïm (Ps 78:67; Jr 7:15; Hos 12:14) en verkoos Hij Juda (& Levi; Ps 78:68; 132:16). Toch zou dat in de toekomst hersteld worden en zouden ze weer één worden onder het leiderschap van Juda (Js 11:13; Ezech 37:16-17; Ps 108:8).

Praatmee

Beluister onze podcast

#368 Patrick & Jeffrey over de SGP, strafbaarstelling illegaliteit en pro-Palestijnse PKN-dominees
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Ds. P. D. Teeuw
Nieuws

Nieuwe dominee voor hervormde gemeente Arnemuiden: ds. P. D. Teeuw

De hervormde gemeente Arnemuiden verwelkomt binnenkort een nieuwe predikant. Ds. P. D. Teeuw uit Sliedrecht heeft het op hem uitgebrachte beroep aangenomen. In het Zeeuwse stadje volgt hij ds. M. Klaassen op die in 2022 vertrok en sinds juni 2024 ver

Regenboogvlag
Nieuws

Duitsers verdeeld over regenboogvlag op kerken: slechts 2 op de 10 zijn voor

Slechts twintig procent van de Duitsers vindt het gepast om de regenboogvlag te hijsen. Deze vlag is een symbool van de LHBTI-beweging en wordt op sommige overheidsgebouwen en kerken geplaatst. Een opiniepeiling van Insa-Consulere, uitgevoerd in opdr

Politieagent Amerikaanse immigratiedienst
Nieuws

Christelijke asielzoekers opgepakt tijdens bezoek aan Amerikaans immigratiekantoor

Pastor Ara Torosian van de Cornerstone Church in West-Los Angeles is diep geschokt na de arrestatie van een Iraans christelijk gezin uit zijn gemeente. De ouders en hun 3-jarig kind werden vorige maand opgepakt tijdens een afspraak bij een immigratie

Benjamin Netanyahu
Nieuws

Onderzoek: Ben-Gurion verwees vaker naar Bijbel dan Netanyahu

Uit een nieuwe studie blijkt dat David Ben-Gurion, Israëls eerste premier, in zijn toespraken tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog (1948–1949) vaak verwees naar de Bijbel en Joodse geschiedenis. De huidige premier Benjamin Netanyahu (foto) doet dat mi

Ds. M. Messemaker
Video

Ds. Messemaker vraagt kerkgangers wat er straks op hun grafsteen komt te staan

"Wat mag er straks op uw grafsteen staan?", zo vroeg ds. M. Messemaker in een recente preek aan zijn toehoorders. De hervormde predikant uit Cillaarshoek preekte over Zondag 22 uit de Heidelbergse Catechismus, waarin de troost van de opstanding centr

Iran
Nieuws

Iraanse christen uitgezet uit Turkije en gearresteerd bij terugkeer in Iran

Een Iraanse christen die eerder dit jaar zijn land ontvluchtte vanwege een zware gevangenisstraf, is door Turkije uitgezet. Direct na aankomst in Iran werd hij gearresteerd. De 37-jarige Mehran Shamloui is een voormalige moslim die zich tot het chris

Jeffrey Schipper
Hoofdredactioneel commentaar

Het water van twee radicale evangelisten stinkt naar hoogmoed

De evangelisten Bert Put en Leendert van den Heuvel slaan wild om zich heen. Dit doen ze naar eigen zeggen uit bewogenheid met mensen die binnen de reformatorische gezindte worstelen met geloofszekerheid. Ik ken meerdere mensen die hetzelfde constate

Petra van Aalst
Column

Tussen Psalm 104 en Boeddhabeelden: geestelijke strijd in Alpengebied

De zomervakantie is aanstaande. Veel Nederlanders zullen weer genieten van de prachtige bergnatuur hier in Oostenrijk. De schoonheid van de schepping is hier zo sprekend. Veel Bijbelgedeelten gaan leven. Psalm 104 bijvoorbeeld. In de Herziene Statenv

Meerartikelen

Farshid Seyed Mehdi
Podcast

Farshid Seyed Mehdi wijst op actualiteit Bijbelse profetie: “God heeft een plan met Iran”

In de Cvandaag podcast verbindt evangelist Farshid Seyed Mehdi de profetie uit Jeremia 49 met de huidige situatie in Iran en de wereldwijde verspreiding van Iraniërs. Volgens hem zien we vandaag de vervulling van wat de profeet Jeremia eeuwen geleden

Pastor Arm en zijn vrouw Nina
Interview

Kerkplanting in boeddhistisch Thailand: “Als Hij zegt ‘ga’, dan gaan we”

Pastor Arm en zijn vrouw Nina zijn vier jaar geleden samen met de Nederlandse Ab en Clarine Mol begonnen met het stichten van een gemeente, in het boeddhistische NoonSuung in Thailand. In het begin bestond de gemeente slechts uit zes mensen, inclusie

Britse Lagerhuis
Nieuws

Ochtendgebeden in Brits parlement worden niet afgeschaft

In het Britse Lagerhuis wordt al eeuwenlang elke werkdag begonnen met gebed. Deze gewoonte ligt echter opnieuw onder vuur. Humanists UK noemt de praktijk “oneerlijk” voor parlementsleden die geen christen zijn en pleit voor afschaffing. Toch gaf de h

Nigeria geweld
Nieuws

Nigeriaanse christenen gedood na nieuwe aanvallen Fulani-herders

In Nigeria zijn christenen opnieuw slachtoffer geworden van geweld. Fulani-herders vielen maandagavond twee dorpen aan in de staat Kaduna, waarbij twee christenen werden gedood en drie anderen gewond raakten. Dit melden lokale bewoners aan Christian

Ursula von der Leyen
Nieuws

Haat tegen christenen neemt toe: Spaanse organisatie roept EU op tot actie

De Spaanse organisatie Observatorium voor Godsdienstvrijheid (OLRC) heeft deze week een dringende oproep gedaan aan Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie. Ze vragen om de aanstelling van een speciale EU-coördinator die haatmisdri

Europese Unie
Nieuws

Hongaarse politica slaat alarm na ‘antichristelijk’ rapport

"Binnen de Europese Unie (EU) wordt goddeloosheid steeds meer zichtbaar", waarschuwt de Hongaarse regeringscommissaris Bernadett Petri. Aanleiding is een rapport van het European Parliamentary Forum for Sexual and Reproductive Rights (EPF), dat volge

Rafael en Remilyn
Getuigenis

Rafael: van gangster tot Gods dienaar

Rafael, uit Cavite op de Filipijnen was gevreesd, gewelddadig en verslaafd. Maar toen Gods Woord hun gezin bereikte via het Project Filippus van Bible League, begon er iets te veranderen. Vandaag leidt hij zijn gezin in gebed en verspreidt hij het Ev

Kenneth Moales Jr
Nieuws

Amerikaanse voorganger overleeft gewelddadige carjacking: "Een wonder dat ik nog leef"

Voorganger Kenneth Moales Jr. uit de Amerikaanse staat Connecticut overleefde eind juni een gewelddadige carjacking in Baltimore. Tijdens de carjacking werd hij door een 16-jarige jongen met een vuurwapen bedreigd. Moales, verbonden aan de Pentecosta

Ds. G. van Zanden
Video

Hervormde predikant vraagt toehoorders of hij hun internetgeschiedenis mag zien

"Mag ik jullie internetgeschiedenis eens zien? Nee, hé? Dat dacht ik wel", aldus ds. G. van Zanden. De hervormde predikant uit Katwijk aan Zee stelde deze vraag in een recente preek aan zijn luisteraars. De predikant wees hen erop dat ze een streep m

Ds. D. M. Heikoop
Boekfragment

Wees nuchter en waakzaam: Petrus’ alarm tegen de duivel

Achter alle weerstand die christenen in hun omgeving ontmoeten en achter alle kwaadsprekerij over hen, ziet Petrus één vijand bezig: de duivel (Grieks: diabolos) (vs. 8), de grote tegenstander van God en Zijn gemeente. En daarom roept hij met een tweevou

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp: "Het is essentieel om Gods Geest alle ruimte te geven"

Als je wil dat Gods Geest werkzaam wordt in je leven, moet je Hem wel de ruimte geven. Dat stelt spreker en schrijver Wilkin van de Kamp in een nieuwe aflevering van de serie 'Levenslicht'. Van de Kamp behandelt in deze video Handelingen 19 waar Paul

Gerdien Lassche - Nelleke Plomp
Interview

Steeds minder mensen krijgen kinderen: slecht nieuws? Christenen reageren

Wereldwijd daalt het geboortecijfer en dat baart de Verenigde Naties (VN) zorgen. In veel landen besluiten mensen minder of zelfs helemaal geen kinderen te willen krijgen. Oorlogen, de klimaatcrisis én financiële onzekerheid spelen daarin een grote r