Moeilijke Bijbelteksten: Wie was de opvolger van Jakob?

God 23 december 2020 Marco van Putten
Marco van Putten

In de serie Moeilijke Bijbelteksten behandelt Bijbelleraar Marco van Putten in korte artikelen onderwerpen uit de Bijbel die moeilijk worden gevonden. Dit artikel gaat in op de vraag of Jakob een opvolger had en zo ja, wie dat was.

Voor Abraham was opvolging van groot belang (Gn 15:2). Zijn opvolger zou patriarch (aartsvader) in zijn plaats worden; familiehoofd en erfgenaam van zijn (geestelijk) nalatenschap. Via die patriarchale opvolging verbinden de meeste uitleggers het volk Israël aan Abraham. Toch wordt hij nergens in de Bijbel stamvader genoemd. Een patriarch (dynamisch leiderschap) is ook niet hetzelfde als een stamvader (status). Abraham vertegenwoordigde ook geen stam. Hij was Hebreeër; een trekker met kleinvee in de wildernis. Zonder vaste woonplaats of nationaliteit. Hij wordt dan wel Arameeër genoemd (Dt 26:5), maar dat verwijst alleen naar zijn geboorteland, taal en afkomst.

Drie generaties opvolgers
Abraham zou het heidendom hebben verlaten, maar hij vestigde zich in het land Kanaän dat evenzeer heidens was. God had hem om een andere reden daarheen gestuurd. Namelijk om het trekkersbestaan te beëindigen. Abraham zou die verandering echter zelf nog niet ondergaan.

Izak was Abrahams eigen zoon die hem opvolgde; de nieuwe patriarch. Izak trad ook toe tot het Verbond met God net als zijn vader (Gn 26:24-25). Jakob werd, tegen de traditie in, de opvolger van Izak en trad ook toe tot het Verbond met God (28:13-22).

De opvolging van Jakob lijkt niet expliciet geregeld.

Patriarchaat versus stamvaderschap
Jakob was de derde generatie in Abrahams familie en had een groot aantal zonen. Daarom kan hij pas ‘stamvader’ genoemd worden. Namelijk van de Israëlieten, de zonen van Israël (Ex 1:7). Israël was de naam die God aan Jakob gaf.

Patriarchaat was echter veel ouder en relevanter dan stamvaderschap. Patriarchaat was eigenlijk een impliciet gegeven vanaf het moment dat Adam geen toegang meer had tot de Boom van het Leven. Zijn sterfelijkheid, die hij vanaf zijn schepping meedroeg, kon niet meer genezen worden door van die Boom te eten.

Adam werd van mens (Hebr. adam) tot stervend, eindig mens (Hebr. enosj; Gn 4:26). Pas wie daarmee krijgt te maken gaat zich zorgen maken over opvolging en overdracht van nalatenschap; het krijgen van een zoon. Later werd de overdracht van geestelijke nalatenschap een nog grotere zorg voor Adam. Namelijk toen hij zag dat de boosaardigen het voor het zeggen kregen in de wereld.

Einde patriarchale opvolging?
Kwam met Jakob een einde aan het patriarchaat, omdat zijn zonen in Egypte uitgroeiden tot een stammenverband of volk (Ex 1:9)? Patriarchaat beperkt zich immers tot het gezinsverband. Maar patriarchaat werd door de Israëlieten in hun stammenverband voortgezet. Op de eerste plaats in de stamhoofden; Jakobs zonen. Daarna splitsten zich binnen de stammen families af met eigen patriarchen. Zo bleven ze Hebreeën. Een bewuste keuze van de Israëlieten.

Wie was Jakobs opvolger?
De opvolging van Jakob lijkt niet expliciet geregeld. Zeker is wel dat het niet Ruben, Jakobs eerstgeborene (Gn 49:4), was. Simeon en Levie evenmin (Gn 49:5). Was het dan Juda of misschien Jozef?

Jakob wilde echter toch Jozefs nalatenschap binnen zijn familie borgen en daarom adopteerde hij zijn zonen.

Juda, Jakobs opvolger?
Juda lijkt het leiderschap te krijgen over de Israëlieten (49:8-10). Toch zijn er zaken die afdoen aan Juda. Namelijk zijn rol in het verkopen van Jozef, zijn broer (37:26-27), zijn ernstige overtredingen, zoals de vermenging met de Kanaänieten (38:1-2). Maar Juda had zijn positie ‘verdient’ door zichzelf garant te stellen voor zijn broer Benjamin (44:32-34). Daarmee had hij Jakob getoond verantwoordelijkheid te nemen voor de familie en de belangen van Jakob boven alles te stellen. Zaken die te verwachten vielen van een opvolger. Het is dan ook veelzeggend dat Jakob Juda vooruit zond naar Jozef toen hij met zijn familie naar Egypte trok (46:28). Bij het sterven van Jakob lijkt hij Juda aan te stellen tot leider van de familie.

Toch wijzen deze profetische woorden op een toekomstig leiderschap. Als een ambt. Een ambt dient altijd een collectief, voor het hele stammenverband (volk) en niet slechts voor een familieverband. Dus Juda werd niet de patriarch, Jakobs opvolger.

Levitisch leiderschap
De Levieten blijken leiderschap te hebben vertegenwoordigd onder de Israëlieten in Egypte, namelijk als priesters (Ex 19:22, 24). Waarom hadden de Israëlieten in Egypte al priesters? Waarschijnlijk naar het voorbeeld van de Egyptenaren. Hun onverwachte leiderschapsrol blijkt eruit dat het boek Exodus begint met de Levieten (2:1). Het is ook niet toevallig dat het middelste boek van de Pentateuch het boek Leviticus is. De Levieten hadden hun leiderschap ‘verdient’ door Mozes bij te staan bij de berg Horeb (32:26-28) en de kohen Pinehas deed dat bij Baäl-Peor (Nm 25:11-12).

Jakob blijkt zijn opvolging te hebben bepaald. Alleen werd dat profetisch verdeeld over drie stammen.

God koos uit de Levieten Aäron en zijn zonen als kohaniem (Gods priesters; 28:1). Zij zouden de voortzetters zijn van de nalatenschap van de drie patriarchen, Abraham, Izak en Jakob. Maar ook van de patriarchen daarvoor, zoals Adam en Noach. Toen Aäron werd aangesteld als Hogepriester (Ex 28:2 ev.; Lv 21:10) werd hij het geestelijke hoofd van het volk Israël.

Maar net als Juda, was de leiderschapsrol van de kohaniem ambtshalve en zou die pas vorm krijgen lang na de dood van Jakob. In verband met de Tabernakel. Ook Levie werd dus niet de patriarch, Jakobs opvolger.

Wie was Jakobs directe opvolger?
Sommigen denken dat Jakob Efraïm koos als opvolger. Jozef was buiten de familie komen te staan omdat hij het eigendom van Farao was geworden. Jakob wilde echter toch Jozefs nalatenschap binnen zijn familie borgen en daarom adopteerde hij zijn zonen (Gn 48:5). Jakob gaf Jozef een speciale zegening (49:26). Die lijkt op de oude patriarchale zegening (27:28).

Jozef had de patriarchale opvolging ‘verdient’ door meer dan al zijn broers de belangen van Jakobs familie veilig te stellen door zijn wijze handelen in Egypte. Maar omdat Jakob, tegen de traditie in, Efraïm boven Manasse had gesteld ging die zegening van Jozef op Efraïm over. Dat maakt Efraïm de directe opvolger van Jakob. Het is dan ook niet vreemd dat Jozua, een lid van de stam Efraïm, Israël leidde bij de Inname van het beloofde Land (Nm 13:8).

Evaluatie
Jakob blijkt zijn opvolging te hebben bepaald. Alleen werd dat profetisch verdeeld over drie stammen. Omdat Jakob redeneerde als Hebreeër stelde hij Efraïm aan als patriarch van zijn familie in zijn plaats. Toen Israël een natie werd bij de berg Gods, kregen Levi en Juda ambtshalve het collectieve leiderschap daarover. Hierdoor kwam er later rivaliteit tussen Juda (& Levi) en Efraïm (Js 9:21) en de laatste werd als eerste weerspannig tegen God (Hos 5:3). Daardoor verwierp God Efraïm (Ps 78:67; Jr 7:15; Hos 12:14) en verkoos Hij Juda (& Levi; Ps 78:68; 132:16). Toch zou dat in de toekomst hersteld worden en zouden ze weer één worden onder het leiderschap van Juda (Js 11:13; Ezech 37:16-17; Ps 108:8).

Praatmee

Beluister onze podcast

#361 Jeffrey & Andries Knevel over SGP-vrouwen, de nieuwe paus en het Joodse volk
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Week van het Gezin
Persbericht

Week van het Gezin over verslavende werking van de smartphone

Met het thema ‘Scherm uit, gezin aan’ brengt de Week van het Gezin (11 t/m 17 mei 2025) een actueel onderwerp onder de aandacht. Uit onderzoek en enquêtes blijkt steeds duidelijker dat overmatig schermgebruik door kinderen en jongeren nadelige effect

Maarten van Rossem
Nieuws

Nieuw seizoen ‘Adieu God?’ met Maarten van Rossem, Angela Groothuizen en Rob Jetten

Vanaf zaterdag 10 mei krijgt het bekende interviewprogramma Adieu God? een prominenter uitzendtijdstip. Op de zaterdagavond om 20.05 uur gaat Tijs van den Brink wekelijks in gesprek met een bekende gast over geloof, ongeloof en alles er tussenin. In

Proponent J. P. Bredenhoff
Video

Prop. J. P. Bredenhoff wijst op listige werkwijze satan om christenen van het avondmaal te houden

"Die tegenstander wijst op de omstandigheden en zegt: 'Het wordt helemaal niks.' Maar u moet niet op de omstandigheden letten, maar op de Heere", aldus proponent J. P. Bredenhoff. In een recente preek vertelde de hervormde proponent op welke listige

Nelleke Plomp
Nieuws

Nooit geleerd om te geloven? Wees fier op gelovige opvoeders

‘We hebben alles, behalve iets dat ons mensen samenbindt. Wij zijn geloof niet verloren, we hebben het nooit geleerd.’ Deze woorden van Freya India over jongeren liegen er niet om. Zij is zelf zo’n jongere: een succesvolle en superslimme Engelse onde

witte rook
Nieuws

Leo XIV eerste Amerikaanse paus: "De wereld heeft Christus nodig"

De Amerikaanse kardinaal Robert Prevost (69) is de nieuwe paus. Donderdagavond iets na 18.00 uur kwam er witte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse kapel. Ruim een uur later werd op het balkon van de Sint Pieterbasiliek bekendgemaakt dat Prevost

Kerk
Nieuws

Protestantse gemeente Zaandam verwelkomt nieuwe dominee: ds. S. A. Blok

De protestantse gemeente te Zaandam heeft een nieuwe predikant: ds. S. A. Blok. De predikant uit Tilburg heeft het op haar uitgebrachte beroep aangenomen. In Zaandam wordt Blok de opvolger van ds. Pieter van der Woel die in 2020 naar Assendelft vertr

Bijbel
Nieuws

Rijkswaterstaat vist enorme Bijbel uit de IJssel

Op Bevrijdingsdag werd er in IJssel bij Zwolle wel een heel bijzondere vondst gedaan. Rijkswaterstaat viste namelijk een enorme Statenbijbel uit het water. Dat meldt RTV Focus Zwolle. De Bijbel is mogelijk gestolen.  Het is puur toeval dat medewerker

 ANP/Alberto Pizzoli
Nieuws

Zwarte rook boven Vaticaan: dit is wat we de komende dagen kunnen verwachten

Woensdagavond kwam er zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. Dat betekent dat er nog geen nieuwe paus is gekozen. Vandaag wordt het conclaaf hervat en vinden er vier nieuwe stemrondes plaats. Cvandaag zet kort op een rijtje wat we de

Meerartikelen

Opperrabbijn Jacobs
Column

Hoe ik de periode rondom 4 en 5 mei beleefde

Het is allesbehalve veilig in Nederland voor Joden die zich durven uit te spreken. Maar toch voelde opperrabbijn Jacobs zich veilig welkom en zelfs bijna helemaal thuis toen hij deze week een bezoek aan Urk bracht. Hij vertelt in zijn nieuwe ondersta

EP
Nieuws

Europees Parlement: antisemitisme en geweldverheerlijking moet uit Palestijnse schoolboeken

Het Europees Parlement roept de Palestijnse Autoriteit op om haar schoolboeken zo spoedig mogelijk op te schonen: zonder antisemitisme of het verheerlijken van geweld tegen Joden. Het Europarlement wil dat de Palestijnen dit doen vóór het begin van h

Biechten
Video

Hoe gaat de biecht in z'n werk? Bekijk deze uitlegvideo

Nog nooit gebiecht of is het lang geleden? In deze video wordt stap voor stap uitgelegd hoe biechten in zijn werk gaat. Wat zeg je precies? Hoe bereid je je voor? En wat kun je verwachten? Bekijk de video van het YouTube-kanaal Credo en klik hier voo

Baptize California
Nieuws

Bijna 8.000 mensen gedoopt op strand in Californië: "Grootste doopdienst ooit"

Dit weekend zijn meer dan 7.750 mensen gedoopt in de Stille Oceaan bij Huntington Beach (Californië). Dat meldt The Christian Post. Het zou volgens de organisatoren de grootste eendaagse doopdienst zijn die ooit in de geschiedenis van de Verenigde St

Corina Nagel
Video

Video: Corina Nagel over nieuw expertisecentrum voor geloofsopvoeding

Veel dominees, jongerenwerkers en kinderwerkers worstelen met de vraag hoe je jongeren betrokken houdt bij de kerk. Om hen tegemoet te komen bundelen drie experts op het gebied van kinderen, jongeren en geloof de krachten in een nieuw expertisecentru

Stichting Israël en de Bijbel
Podcast

Voor veel Joden is Jesaja 53 een onbekend hoofdstuk

Jesaja 53 komt niet voor in het leesrooster van de synagoge en is voor veel Joden een onbekend hoofdstuk. Terwijl juist dit hoofdstuk verwijst naar de Heere Jezus en Zijn verlossingswerk! Jesaja wordt ook wel de evangelist van het Oude Testament geno

Susan Durber
Persbericht

Dr. Susan Durber verzorgt oecumenelezing over eenheid in woelige wereld

Hoe helpt een kerkelijke vergadering van 1700 jaar geleden ons nu in de strijd voor rechtvaardigheid en tegen vrouwenonderdrukking? Tijdens de oecumenelezing van de Raad van Kerken in Nederland op 16 mei neemt dr. Susan Durber, regio-president van de

Ds. J. Koppelaar
Video

HHK-predikant blikt vooruit op verkiezing nieuwe paus: "Moeten we voor hem bidden?"

Momenteel zijn 1,4 miljard rooms-katholieken in afwachting van een nieuwe paus. De witte rook bleef gisteren uit en dat betekent dat er nog geen opvolger is van de vorige maand overleden paus Franciscus (88). In aanloop naar deze voor katholieken bij

Johan en Mathilde de Vries
Video

Dit christelijke gezin vertrekt later dit jaar naar zendingsveld Malawi

Johan en Mathilde de Vries en hun vier kinderen worden in het najaar van 2025 vanuit de hervormde gemeente Papendrecht door de GZB uitgezonden naar Malawi. Zij gaan wonen in Blantyre, een grote stad in het zuiden van het land. Vanuit deze stad zullen

De Hoop
Persbericht

De Hoop viert 50-jarig bestaan met 'Festival van Hoop'

Dit jaar viert De Hoop haar 50-jarig bestaan, een bijzondere mijlpaal die de zorgorganisatie met dankbaarheid wil vieren. Daarom nodigen we iedereen die zich betrokken voelt bij De Hoop van harte uit voor het Festival van Hoop op zaterdag 28 juni in

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp: "Vrijheid is geen vrijbrief om te doen en te laten wat je wilt"

'Broeders en zusters, u bent geroepen om vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om uw eigen verlangens te bevredigen, maar dien elkaar in liefde.' In 2023 was dit Bijbelvers uit Galaten 5 de meest gelezen Bijbeltekst op de site van het Nederlands B

Ds. R. J. F. Lock
Interview

Ds. Lock was katholiek maar staat nu op protestantse kansel: “Ik wilde zelfs priester worden”

Sinds oktober 2024 is ds. R. J. F. Lock predikant van de hervormde gemeente te Harmelen. Daarvoor werkte hij als geestelijk verzorger in zorginstelling Careyn. Dat Lock op een protestantse kansel staat is bijzonder. De predikant groeide namelijk kath