Micha 5 wordt in Kersttijd in veel kerken gelezen: terecht?

Verdieping 20 december 2023 8 minuten Dr. Riemer Roukema
Kersttijd

In de Kersttijd wordt in veel kerken Micha 5:1-4a gelezen. Deze passage gaat over een koning voor Israël die in Bethlehem geboren zou worden. Volgens het Nieuwe Testament slaat deze profetie op Jezus, maar er zitten wel haken en ogen aan die uitleg. Daarom deze keer een blog om predikanten en andere voorgangers van dienst te zijn.

Micha lezen
Al in de vijfde eeuw werd het begin van Micha 5 in de kerk van Jeruzalem met het Kerstfeest gelezen. In de tweede helft van de vierde eeuw, toen de viering van het Kerstfeest op 24-25 december nog niet in Jeruzalem was doorgedrongen, werd Micha 5:1-6 gelezen aan de vooravond van Epifanie op 6 januari. Epifanie was aanvankelijk het feest van Jezus’ geboorte. Daarvoor gingen de gelovigen in Jeruzalem naar het veld bij Bethlehem waar, volgens de overlevering, de engelen aan de herders de geboorte van Christus hadden bekendgemaakt (Lucas 2:8-14). Enigszins letterlijk vertaald uit het Hebreeuws (voor zover mogelijk) luidt Micha 5:1-4a aldus:

En jij, Betlehem in Efrata, [te] klein om tot Juda’s geslachten te behoren,
uit jou komt voor mij iemand voort die heerser in Israël zal zijn.
Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.
Daarom geeft hij hen prijs tot de tijd dat zij die zal baren gebaard heeft.
Wie van hun broeders zijn overgebleven zullen dan terugkeren naar de Israëlieten.
Hij zal staan en hen hoeden in de kracht van de HEER,
met de majesteit van de naam van de heer zijn God.
Zij zullen [rustig] blijven zitten, want zijn macht zal zich uitstrekken tot aan de einden der aarde, en hij zal vrede zijn.

Context van de profetie
In het boek Micha volgt deze passage op een hoofdstuk waarin eerst voor alle volken vrede en heil worden aangekondigd, onder Gods koningschap (Micha 4:1-8), en daarna ballingschap in Babel en oorlog tussen Sion (Jeruzalem) en de volken (Micha 4:9-14). Micha trad als profeet op in de achtste eeuw voor Christus, toen Israël werd aangevallen door de Assyriërs. Die hebben een groot deel van de inwoners van Samaria, het Noordrijk (vgl. Micha 1:1), in ballingschap gevoerd. Maar de latere ballingschap van de stammen Juda en Benjamin met de hoofdstad Jeruzalem, het Zuidrijk, lag ook al in het verschiet.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden. Misschien wordt Efrata erbij vermeld, omdat er ook een ander Bethlehem was of had bestaan, maar dan in het gebied van de stam Zebulon in Galilea; zie Jozua 19:15.

Het is niet zomaar iemand die geboren zou worden en ‘voor mij’, dus voor God, over Israël zou heersen. Deze profetie verwijst naar koning David, die immers uit Bethlehem in Efrata afkomstig was en tot de stam Juda behoorde (zie 1 Samuel 16:1-13; 17:12). Naar dat oude koningshuis, dat ten onder leek te gaan (zie Micha 4:9), verwijzen de woorden: ‘Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.’ Volgens de profeet zal het oude koningshuis van David dus worden hersteld. Deze verwachting vinden we ook in de Psalmen 89 en 132 en in Jesaja 9:1-6 en 11:1-10. 'Zij die baren zal' verwijst naar de moeder van de toekomstige heerser.

Verder lezen
Met hen die ‘van hun broeders zijn overgebleven’ worden waarschijnlijk diegenen bedoeld die uit de ballingschap zullen terugkeren. Evenals in het beroemde visioen in Micha 4:3-4, over zwaarden die worden omgesmeed tot ploegijzers en speren tot snoeimessen (ook in Jesaja 2:4), kondigt Micha in 5:4a weer vrede aan, sjalôm.

Het is echter een punt van discussie waar die woorden ‘en hij zal vrede zijn’ bij horen. In gangbare uitgaven van de Hebreeuwse Bijbel staan deze woorden afgedrukt als afsluiting van Micha 5:1-3. Zo is dat overgenomen in de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004. Maar in de Hebreeuwse handschriften en in de oudste handschriften van de Septuaginta, de belangrijkste Griekse vertaling, wordt deze keuze niet gemaakt omdat de tekst daar zonder markering doorloopt.

Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast

Dit heeft hier tot gevolg dat het zinnetje over de vrede ook kan worden gelezen als het begin van Micha 5:4-5. Daar gaat het over de komende strijd met de Assyriërs, waaruit Israël als overwinnaar tevoorschijn komt.

In de Septuaginta wordt Micha 5:4a vertaald als ‘en dit zal vrede zijn’. In oudchristelijke commentaren hierop worden deze woorden soms beschouwd als de afsluiting van Micha 5:1-3, maar ook wel als inleiding op het vervolg. Het boek Micha staat erom bekend dat zijn indeling soms lastig is vast te stellen.

Wie wordt bedoeld?
Op welke heerser sloeg deze profetie? Hierover bestaan verschillende opvattingen, die elkaar niet per se uitsluiten. Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast. Het ligt misschien het meest voor de hand dat Micha aan een koning in de nabije of iets verdere toekomst dacht.

Toch is er slechts één zo’n uitleg bekend, namelijk van de christen Theodorus van Mopsuestia. Tussen 370 en 380 schreef hij in zijn jonge jaren een Griekse Commentaar op Micha. Volgens hem duidde deze passage in eerste instantie op Zerubbabel, die gold als een afstammeling van David (1 Kronieken 3:19). Zerubbabel had de leiding over de Israëlieten die na de Babylonische ballingschap waren teruggekeerd naar Jeruzalem en daar begonnen de verwoeste tempel te herbouwen. In het boekje Haggai wordt hij ‘gouverneur van Juda’ genoemd (o.a. Haggai 1:2), en zegt de profeet dat de HEER hem heeft uitgekozen (Haggai 2:23; zie ook Ezra 2-5; Nehemia 7:7; 12:1; Zacharia 4:6-10).

Theodorus heeft met zijn primaire toepassing van deze profetie op Zerubbabel weinig navolging gevonden. Alleen in de latere Syrische kerk is zijn uitleg soms overgenomen. In hedendaagse commentaren komt hij niet meer terug.

Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

De christelijke uitleg wordt namelijk vrijwel geheel bepaald door het verhaal in het tweede hoofdstuk van het Griekse evangelie van Mattheüs. Magiërs in het oosten hadden een bijzondere ster gezien die zou wijzen op de geboorte van een koning. In Jeruzalem vroegen ze koning Herodes de Grote hiernaar. Die schrok zich lam en vroeg overpriesters en schriftgeleerden waar de Christus, ofwel Messias, geboren zou worden. Zij haalden toen deze woorden aan (Mattheüs 2:6, in de Nieuwe Bijbelvertaling): 

En jij, Bethlehem, [in het] land van Juda, 
bent zeker niet de minste onder de leiders van Juda,
want uit jou komt een leider voort die mijn volk Israël zal hoeden.  

In het evangelie van Mattheüs slaat deze profetie op de geboorte van Jezus, en zelfs Theodorus geeft toe dat de vervulling ervan uiteindelijk met Christus is gegeven, al verwijst hij daarvoor niet naar het evangelie. Ook al wordt Micha’s naam door Mattheüs niet genoemd, toch is het evident dat de priesters en schriftgeleerden uit zijn boek citeerden (aangevuld met enkele woorden uit 2 Samuel 5:2). Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

Dat joodse schriftgeleerden deze passage lazen met betrekking tot de Messias, wordt bevestigd door de Targum. Dat is de vrije, interpreterende vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuws in het (hiermee verwante) Aramees. De Targum op de profeten is enkele eeuwen na het begin van de jaartelling geschreven, maar bevat ongetwijfeld oudere tradities. In Micha 5:1 luidt deze vrije Aramese vertaling (vertaald door Atze Landman):

En jij, Betlehem Efrata, [te] klein was je
om geteld te worden onder de duizenden van het huis van Juda;
uit jou zal voor mij de Messias uitgaan
om over Israël machthebber te zijn
en wiens naam reeds in de dagen van weleer werd genoemd.

Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha.

Slordig geciteerd?
Met het citaat in Mattheüs is wel iets vreemds aan de hand. Het wijkt namelijk nogal af van de Hebreeuwse tekst, en het stemt ook niet overeen met de Griekse Septuaginta. We beperken ons tot twee opvallende verschillen. Waar de Hebreeuwse tekst, letterlijk vertaald, zegt: ‘klein om te zijn onder de duizendtallen (of: geslachten) van Juda’, staat er in het evangelie van Mattheüs, in het Grieks: ‘je ben zeker niet de geringste onder de leiders van Juda’.

Het verschil tussen ‘duizendtallen’ (dat ook ‘geslachten’ kon betekenen) en ‘leiders’ is eenvoudig te verklaren. In de Hebreeuwse tekst van onze Bijbeluitgave staat ’alfē, een meervoudsvorm van ’èlèf, ‘duizend’. Mattheüs gebruikte daarentegen een tekst die, met een verdubbeling en andere klinkers tussen de medeklinkers, ’allūfē las, het meervoud van ’allūf, ‘leider (over duizend)’. Zulke afwijkende ‘vocalisaties’ van de Hebreeuwse medeklinkers komen wel vaker voor. Ingrijpender is de ontkenning die de schriftgeleerden in Mattheüs 2:6 citeren. Waar Micha Bethlehem ‘klein’ noemde, zeggen de schriftgeleerden dat deze stad ‘zeker niet de minste onder de leiders van Juda’ was. Waar komt die ontkenning ‘zeker niet’ vandaan?

In 393 schreef de monnik Hieronymus in Bethlehem in zijn Commentaar op Micha dat Mattheüs weergaf hoe de priesters en schriftgeleerden Micha’s profetie slordig citeerden. Hij geeft toe dat zulke afwijkingen van de oudtestamentische profetieën vaker voorkomen, omdat ze uit het hoofd werden aangehaald. Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha. Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Hoe dit ook zij, niemand heeft een afdoende verklaring voor de afwijking in het citaat, waardoor ‘klein’ verandert in ‘zeker niet de minste’. Het lijkt onbevredigend, maar voor zulke kwesties bestaat niet altijd een duidelijke oplossing. Voor de bredere strekking van dit verhaal is de afwijking echter niet essentieel.

Liturgie en prediking
Als Micha 5:1 in de Kerstnacht wordt gelezen, dan is dat omdat christenen hierin vanouds een profetie van de geboorte van Jezus hebben gehoord. Hem erkennen zij immers als de Christus ofwel Messias. Dan horen we hier dat zijn rijk zich zal uitstrekken over de hele aarde en dat hij vrede zal brengen. Een predikant zal die profetie van vrede enerzijds misschien relativeren, want de vrede waarvan deze tekst spreekt is met de komst van Jezus niet overal, ‘tot aan de einden der aarde’, gekomen. Anderzijds mag een voorganger deze belofte ook hooghouden, want Jezus geldt ondanks alle spanningen en onrecht als een bron van vrede en verzoening voor wie in hem geloven.

Opvallend is dat de Griekse vertaling van Micha 5:4a bijna letterlijk wordt geciteerd in Efeziërs 2:14, waar van Christus wordt gezegd: ‘Want hij is onze vrede’. Dat slaat daar op de eenheid van christenen van joodse en niet-joodse afkomst in de begintijd van de kerk. Ondanks hun verschillende achtergronden in Israël en in de ‘heidense’ volken konden zij in een christelijke gemeente door hun geloof in Christus toch één kerk vormen. Zo is het ook in de huidige tijd nog steeds zo dat we in een kerk in vrede met mensen van heel verschillende achtergronden kunnen samenkomen. In onze tijd kan deze profetie van vrede dus op allerlei niveaus worden toegepast, want de vrede van Christus is ertoe bestemd in allerlei moeizame, zelfs vijandige relaties verzoening te brengen.

Dr. Riemer Roukema is emeritus onderzoekshoogleraar Vroeg Christendom aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming van de auteur overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#360 Gerdien Lassche en ds. M. Messemaker over LHBTI en refoscholen
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Open Doors - Het teken van het kruis
Video

Open Doors deelt in aanloop naar Pasen prachtige single: 'Het teken van het kruis'

"Ik strek mijn handen uit en roep om U, mijn Heer. U heeft mijn hart gehoord en antwoordt elke keer. Uw woord is het begin en geeft mijn leven zin. Van U komt de genade waar ik mijn rust in vind." Deze woorden zijn afkomstig uit het lied 'Het teken v

Ds. G. van Zanden
Video

Ds. Van Zanden vertelt over christen die bekering voor zich uitschoof: "Totdat het te laat was"

"Wij hebben nog tijd. Maar eens zal het te laat wezen", aldus ds. G. van Zanden. De hervormde predikant vertelde in een recente preek over een christen bij wie het nooit tot een bekering kwam. Niet vanwege een prediking waarbij bekering slechts voor

Joël Boertjens
Video

Joël Boertjens: "Overal waar de Rabbi gaat, reist reuring met Hem mee"

"Overal waar de Rabbi gaat, reist reuring met Hem mee", aldus Joël Boertjens. De voorganger van Mozaiek020 zoomde afgelopen zondag in op de bekende gelijkenis van de verloren zoon. Daar waar de jongste zoon het familievermogen verkwist, leeft de ouds

Israëlische vlag met daarachter Jeruzalem
Nieuws

Nieuw onderzoek: Ierse christenen hebben 'zorgwekkende opvattingen' over Joden 

Een nieuw onderzoek naar christelijke opvattingen over Joden stelt dat antisemitisme onder Ierse christenen aanzienlijk hoger zou liggen dan onder Amerikaanse gelovigen. Dat schrijft Christian Today. “Het lijkt alsof we terug zijn in de middeleeuwen"

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp roept je op om te leven uit de wet van de vrijheid

"Telkens als je spreekt en handelt, mag je jezelf afvragen: ademen mijn woorden en mijn daden de vrijheid van Christus? Als je daar door de Geest 'ja' op kunt zeggen, leef je volgens Jakobus volgens de wet van de vrijheid", aldus Wilkin van de Kamp.

Ds. Paul Visser
Video

Videoboodschap ds. Paul Visser: "Jezus werd in het gezicht gespuwd"

"Op het moment dat de waarheid aan het licht komt, barst de woede los. Dat kan gebeuren. In het lijdensverhaal van Jezus, maar ook vandaag de dag", vertelt ds. Paul Visser. "Als jij voor de waarheid uitkomt kan het gebeuren dat het niet verdragen wor

Bram Moszkowicz
Video

Mozaiek020 Ontmoet: in gesprek met Bram Moszkowicz

Onlangs verwelkomde Mozaiek020 tijdens een nieuwe editie van Mozaiek Ontmoet een bijzondere gast: Bram Moszkowicz. De bekende oud-strafpleiter en mediapersoonlijkheid deelde in deze dienst openhartig over zijn leven, zijn zoektocht en het belang van

Dagmar Burggraaf
Video

Dagmar Burggraaf blikt vooruit op het vijfde seizoen van The Chosen

Er komt weer een nieuw seizoen van de populaire serie The Chosen aan. De eerste 2 afleveringen zijn vanaf deze week in de bioscoop te zien. Dagmar Burggraaf van The Chosen Nederland vertelt in het Family7-programma Uitgelicht! wat je kan verwachten i

Meerartikelen

Leander Janse
Video

Leander Janse wijst aan de hand van Filippenzen 4 op Gods nabijheid

In zijn Bijbelstudie over Filippenzen 4 benadrukt Leander Janse hoe actueel Paulus’ woorden nog steeds zijn. Hij wijst op de nabijheid van God – zowel nu als in Jezus' spoedige terugkomst – als bron van hoop. Paulus’ advies is praktisch: pieker niet,

Psalmen Challenge
Podcast

Psalmen Challenge: in deze podcast bespreken christenen Psalm 66

Symfonie van het hart is de psalmenchallenge die jou voorziet van alles wat je nodig hebt om het hele psalmenboek uit de Bijbel door te gaan. Teun van der Leer, Remko Ongersma en Peter Kruijt, de initiatiefnemers van de Psalmen Challenge, bespreken s

keukenhof
Nieuws

SGP springt in de bres voor mantelzorgers: "Ze verdienen onze steun"

Mensen die mantelzorg bieden aan hun naaste moeten niet gekort worden op hun uitkering omdat zij samenwonen, ook niet als zij dat tijdelijk doen om zorg te verlenen. De SGP heeft hiervoor een voorstel ingediend, bestaande uit twee amendementen. Door

Jan Schippers
Opinie

Is een islamitische gebedsoproep hetzelfde als een kerkklok luiden?

Is een gebedsoproep vanaf de moskee hetzelfde als het beieren van een kerkklok? Die vraag houdt de gemoederen bezig nu de fracties van SGP en JA21 in de Tweede Kamer een voorstel hebben gedaan om versterking van het geluid bij gebedsoproepen niet lan

Mariann Edgar Budde
Boekfragment

Genade in gebrokenheid: Paulus ging het lijden niet uit de weg

Aanvaarden wat we niet hebben gekozen, betekent steevast in het reine zien te komen met lijden, een thema dat zowel in joodse als christelijke heilige geschriften veelvuldig aanwezig is. Voor de apostel Paulus, de auteur van de meeste brieven in het

Kees Jan Hooglander (inzet) en Myint Thu
Interview

Zo is het in Myanmar: "Herstel lijkt mogelijk, maar conflicten zitten dieper"

De afgelopen weken stond Kees Jan Hooglander namens ZOA zij aan zij met Myanmarese hulpverleners. De nood in het land is onverminderd hoog, zag hij, en de bevolking is erg geschrokken. “Mensen slapen vaak in tentjes, al is hun huis nog onbeschadigd.”

Ds. van Reenen
Column

Pasen in Drenthe: 5 redenen voor hoop

Mij is gevraagd vijf redenen te geven waarom Pasen belangrijk is. Nu ik dit schrijf verblijf ik in Drenthe. Daar heb ik mij de afgelopen dagen af zitten te vragen, of Pasen hier anders is dan op Urk of elders op de Biblebelt. Wat maakt het hier (extr

NGK-synode
Nieuws

Zes theologen uiten bezorgdheid over koers NGK na 'homobesluiten'

Homoseksuele gemeenteleden met een relatie zijn binnen de Nederlandse Gereformeerde Kerken (NGK) welkom aan het avondmaal en in de ambten, zo werd onlangs besloten tijdens de generale synode. Zes prominente stemmen uit de NGK spreken via het Reformat

Jan en Ton
Video

Dominee Ton Heemskerk te gast in Hour of Power

Zondag is het is Pasen! In Hour of Power spreekt Jan van den Bosch met de enthousiaste dominee Ton Heemskerk. Hij legt uit wat Pasen inhoudt en wat dat voor hem persoonlijk betekent. Jarenlang was hij zoekende: "Ik heb Zijn opstandingskracht ervaren,

Ds. W. P. Emaus
Video

Ds. Emaus vertelt waargebeurd verhaal over Luther en een brandende boerderij

In het doopformulier staat dat als we in de naam van de Vader gedoopt zijn, Hij ons met al het goede wil verzorgen en al het kwade van ons zal weren of dat ten goede wil gebruiken. De hervormde predikant ds. W. P. Emaus vertelde op basis daarvan in e

Johan Schep
Video

Johan Schep vertelt hoe Juda vrijwillig slaaf wilde worden in plaats van Benjamin

In de serie 'Jozef' van Growing Faith Nederland behandelt evangelist en Bijbelleraar Johan Schep het levensverhaal van Jozef. Zijn broers verkochten Jozef op jonge leeftijd als slaaf. Uiteindelijk zou Jozef terechtkomen in Egypte, waar hij zou dienen

Engelse kerk
Nieuws

Church of England ziet belangstelling voor kerkdiensten via social media sterk toenemen

De Church of England kijkt met hoop naar de toekomst en dat is niet zonder reden. Het aantal mensen dat via sociale media belangstelling toont voor kerkdiensten is de afgelopen tijd met maar liefst 268 procent gestegen. Dat meldt de kerk op basis van