Micha 5 wordt in Kersttijd in veel kerken gelezen: terecht?

Verdieping 20 december 2023 8 minuten Dr. Riemer Roukema
Kersttijd

In de Kersttijd wordt in veel kerken Micha 5:1-4a gelezen. Deze passage gaat over een koning voor Israël die in Bethlehem geboren zou worden. Volgens het Nieuwe Testament slaat deze profetie op Jezus, maar er zitten wel haken en ogen aan die uitleg. Daarom deze keer een blog om predikanten en andere voorgangers van dienst te zijn.

Micha lezen
Al in de vijfde eeuw werd het begin van Micha 5 in de kerk van Jeruzalem met het Kerstfeest gelezen. In de tweede helft van de vierde eeuw, toen de viering van het Kerstfeest op 24-25 december nog niet in Jeruzalem was doorgedrongen, werd Micha 5:1-6 gelezen aan de vooravond van Epifanie op 6 januari. Epifanie was aanvankelijk het feest van Jezus’ geboorte. Daarvoor gingen de gelovigen in Jeruzalem naar het veld bij Bethlehem waar, volgens de overlevering, de engelen aan de herders de geboorte van Christus hadden bekendgemaakt (Lucas 2:8-14). Enigszins letterlijk vertaald uit het Hebreeuws (voor zover mogelijk) luidt Micha 5:1-4a aldus:

En jij, Betlehem in Efrata, [te] klein om tot Juda’s geslachten te behoren,
uit jou komt voor mij iemand voort die heerser in Israël zal zijn.
Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.
Daarom geeft hij hen prijs tot de tijd dat zij die zal baren gebaard heeft.
Wie van hun broeders zijn overgebleven zullen dan terugkeren naar de Israëlieten.
Hij zal staan en hen hoeden in de kracht van de HEER,
met de majesteit van de naam van de heer zijn God.
Zij zullen [rustig] blijven zitten, want zijn macht zal zich uitstrekken tot aan de einden der aarde, en hij zal vrede zijn.

Context van de profetie
In het boek Micha volgt deze passage op een hoofdstuk waarin eerst voor alle volken vrede en heil worden aangekondigd, onder Gods koningschap (Micha 4:1-8), en daarna ballingschap in Babel en oorlog tussen Sion (Jeruzalem) en de volken (Micha 4:9-14). Micha trad als profeet op in de achtste eeuw voor Christus, toen Israël werd aangevallen door de Assyriërs. Die hebben een groot deel van de inwoners van Samaria, het Noordrijk (vgl. Micha 1:1), in ballingschap gevoerd. Maar de latere ballingschap van de stammen Juda en Benjamin met de hoofdstad Jeruzalem, het Zuidrijk, lag ook al in het verschiet.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden. Misschien wordt Efrata erbij vermeld, omdat er ook een ander Bethlehem was of had bestaan, maar dan in het gebied van de stam Zebulon in Galilea; zie Jozua 19:15.

Het is niet zomaar iemand die geboren zou worden en ‘voor mij’, dus voor God, over Israël zou heersen. Deze profetie verwijst naar koning David, die immers uit Bethlehem in Efrata afkomstig was en tot de stam Juda behoorde (zie 1 Samuel 16:1-13; 17:12). Naar dat oude koningshuis, dat ten onder leek te gaan (zie Micha 4:9), verwijzen de woorden: ‘Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.’ Volgens de profeet zal het oude koningshuis van David dus worden hersteld. Deze verwachting vinden we ook in de Psalmen 89 en 132 en in Jesaja 9:1-6 en 11:1-10. 'Zij die baren zal' verwijst naar de moeder van de toekomstige heerser.

Verder lezen
Met hen die ‘van hun broeders zijn overgebleven’ worden waarschijnlijk diegenen bedoeld die uit de ballingschap zullen terugkeren. Evenals in het beroemde visioen in Micha 4:3-4, over zwaarden die worden omgesmeed tot ploegijzers en speren tot snoeimessen (ook in Jesaja 2:4), kondigt Micha in 5:4a weer vrede aan, sjalôm.

Het is echter een punt van discussie waar die woorden ‘en hij zal vrede zijn’ bij horen. In gangbare uitgaven van de Hebreeuwse Bijbel staan deze woorden afgedrukt als afsluiting van Micha 5:1-3. Zo is dat overgenomen in de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004. Maar in de Hebreeuwse handschriften en in de oudste handschriften van de Septuaginta, de belangrijkste Griekse vertaling, wordt deze keuze niet gemaakt omdat de tekst daar zonder markering doorloopt.

Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast

Dit heeft hier tot gevolg dat het zinnetje over de vrede ook kan worden gelezen als het begin van Micha 5:4-5. Daar gaat het over de komende strijd met de Assyriërs, waaruit Israël als overwinnaar tevoorschijn komt.

In de Septuaginta wordt Micha 5:4a vertaald als ‘en dit zal vrede zijn’. In oudchristelijke commentaren hierop worden deze woorden soms beschouwd als de afsluiting van Micha 5:1-3, maar ook wel als inleiding op het vervolg. Het boek Micha staat erom bekend dat zijn indeling soms lastig is vast te stellen.

Wie wordt bedoeld?
Op welke heerser sloeg deze profetie? Hierover bestaan verschillende opvattingen, die elkaar niet per se uitsluiten. Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast. Het ligt misschien het meest voor de hand dat Micha aan een koning in de nabije of iets verdere toekomst dacht.

Toch is er slechts één zo’n uitleg bekend, namelijk van de christen Theodorus van Mopsuestia. Tussen 370 en 380 schreef hij in zijn jonge jaren een Griekse Commentaar op Micha. Volgens hem duidde deze passage in eerste instantie op Zerubbabel, die gold als een afstammeling van David (1 Kronieken 3:19). Zerubbabel had de leiding over de Israëlieten die na de Babylonische ballingschap waren teruggekeerd naar Jeruzalem en daar begonnen de verwoeste tempel te herbouwen. In het boekje Haggai wordt hij ‘gouverneur van Juda’ genoemd (o.a. Haggai 1:2), en zegt de profeet dat de HEER hem heeft uitgekozen (Haggai 2:23; zie ook Ezra 2-5; Nehemia 7:7; 12:1; Zacharia 4:6-10).

Theodorus heeft met zijn primaire toepassing van deze profetie op Zerubbabel weinig navolging gevonden. Alleen in de latere Syrische kerk is zijn uitleg soms overgenomen. In hedendaagse commentaren komt hij niet meer terug.

Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

De christelijke uitleg wordt namelijk vrijwel geheel bepaald door het verhaal in het tweede hoofdstuk van het Griekse evangelie van Mattheüs. Magiërs in het oosten hadden een bijzondere ster gezien die zou wijzen op de geboorte van een koning. In Jeruzalem vroegen ze koning Herodes de Grote hiernaar. Die schrok zich lam en vroeg overpriesters en schriftgeleerden waar de Christus, ofwel Messias, geboren zou worden. Zij haalden toen deze woorden aan (Mattheüs 2:6, in de Nieuwe Bijbelvertaling): 

En jij, Bethlehem, [in het] land van Juda, 
bent zeker niet de minste onder de leiders van Juda,
want uit jou komt een leider voort die mijn volk Israël zal hoeden.  

In het evangelie van Mattheüs slaat deze profetie op de geboorte van Jezus, en zelfs Theodorus geeft toe dat de vervulling ervan uiteindelijk met Christus is gegeven, al verwijst hij daarvoor niet naar het evangelie. Ook al wordt Micha’s naam door Mattheüs niet genoemd, toch is het evident dat de priesters en schriftgeleerden uit zijn boek citeerden (aangevuld met enkele woorden uit 2 Samuel 5:2). Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

Dat joodse schriftgeleerden deze passage lazen met betrekking tot de Messias, wordt bevestigd door de Targum. Dat is de vrije, interpreterende vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuws in het (hiermee verwante) Aramees. De Targum op de profeten is enkele eeuwen na het begin van de jaartelling geschreven, maar bevat ongetwijfeld oudere tradities. In Micha 5:1 luidt deze vrije Aramese vertaling (vertaald door Atze Landman):

En jij, Betlehem Efrata, [te] klein was je
om geteld te worden onder de duizenden van het huis van Juda;
uit jou zal voor mij de Messias uitgaan
om over Israël machthebber te zijn
en wiens naam reeds in de dagen van weleer werd genoemd.

Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha.

Slordig geciteerd?
Met het citaat in Mattheüs is wel iets vreemds aan de hand. Het wijkt namelijk nogal af van de Hebreeuwse tekst, en het stemt ook niet overeen met de Griekse Septuaginta. We beperken ons tot twee opvallende verschillen. Waar de Hebreeuwse tekst, letterlijk vertaald, zegt: ‘klein om te zijn onder de duizendtallen (of: geslachten) van Juda’, staat er in het evangelie van Mattheüs, in het Grieks: ‘je ben zeker niet de geringste onder de leiders van Juda’.

Het verschil tussen ‘duizendtallen’ (dat ook ‘geslachten’ kon betekenen) en ‘leiders’ is eenvoudig te verklaren. In de Hebreeuwse tekst van onze Bijbeluitgave staat ’alfē, een meervoudsvorm van ’èlèf, ‘duizend’. Mattheüs gebruikte daarentegen een tekst die, met een verdubbeling en andere klinkers tussen de medeklinkers, ’allūfē las, het meervoud van ’allūf, ‘leider (over duizend)’. Zulke afwijkende ‘vocalisaties’ van de Hebreeuwse medeklinkers komen wel vaker voor. Ingrijpender is de ontkenning die de schriftgeleerden in Mattheüs 2:6 citeren. Waar Micha Bethlehem ‘klein’ noemde, zeggen de schriftgeleerden dat deze stad ‘zeker niet de minste onder de leiders van Juda’ was. Waar komt die ontkenning ‘zeker niet’ vandaan?

In 393 schreef de monnik Hieronymus in Bethlehem in zijn Commentaar op Micha dat Mattheüs weergaf hoe de priesters en schriftgeleerden Micha’s profetie slordig citeerden. Hij geeft toe dat zulke afwijkingen van de oudtestamentische profetieën vaker voorkomen, omdat ze uit het hoofd werden aangehaald. Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha. Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Hoe dit ook zij, niemand heeft een afdoende verklaring voor de afwijking in het citaat, waardoor ‘klein’ verandert in ‘zeker niet de minste’. Het lijkt onbevredigend, maar voor zulke kwesties bestaat niet altijd een duidelijke oplossing. Voor de bredere strekking van dit verhaal is de afwijking echter niet essentieel.

Liturgie en prediking
Als Micha 5:1 in de Kerstnacht wordt gelezen, dan is dat omdat christenen hierin vanouds een profetie van de geboorte van Jezus hebben gehoord. Hem erkennen zij immers als de Christus ofwel Messias. Dan horen we hier dat zijn rijk zich zal uitstrekken over de hele aarde en dat hij vrede zal brengen. Een predikant zal die profetie van vrede enerzijds misschien relativeren, want de vrede waarvan deze tekst spreekt is met de komst van Jezus niet overal, ‘tot aan de einden der aarde’, gekomen. Anderzijds mag een voorganger deze belofte ook hooghouden, want Jezus geldt ondanks alle spanningen en onrecht als een bron van vrede en verzoening voor wie in hem geloven.

Opvallend is dat de Griekse vertaling van Micha 5:4a bijna letterlijk wordt geciteerd in Efeziërs 2:14, waar van Christus wordt gezegd: ‘Want hij is onze vrede’. Dat slaat daar op de eenheid van christenen van joodse en niet-joodse afkomst in de begintijd van de kerk. Ondanks hun verschillende achtergronden in Israël en in de ‘heidense’ volken konden zij in een christelijke gemeente door hun geloof in Christus toch één kerk vormen. Zo is het ook in de huidige tijd nog steeds zo dat we in een kerk in vrede met mensen van heel verschillende achtergronden kunnen samenkomen. In onze tijd kan deze profetie van vrede dus op allerlei niveaus worden toegepast, want de vrede van Christus is ertoe bestemd in allerlei moeizame, zelfs vijandige relaties verzoening te brengen.

Dr. Riemer Roukema is emeritus onderzoekshoogleraar Vroeg Christendom aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming van de auteur overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#374 Jeffrey & Patrick over ds. Paul Visser en vermeend grensoverschrijdend gedrag
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Johan Schep
Video

Johan Schep legt uit waarom God Kaïns offer niet maar Abels offer wél aannam

In de vierde aflevering van de serie ‘Jezus in het Oude Testament’ behandelt evangelist Johan Schep Genesis 4. Hij legt uit hoe het leven van Abel vooruitwijst naar de Heere Jezus en laat zien dat Kaïns houding veel zegt over onze huidige maatschappi

Ds. A. C. Uitslag
Video

CGK-predikant wijst op enorm verdriet van ouders die hun kinderen zien afhaken

Kerkverlating trekt diepe sporen in kerken en gezinnen. Wellicht dat je er uit eigen ervaring over mee kan praten. Misschien heb je een kind dat voorheen met grote vreugde God diende, maar inmiddels het geloof verlaten heeft. Ds. A. C. Uitslag stond

Wilkin van de Kamp
Video

Twijfel niet: Wilkin van de Kamp over de kracht van de gave van geloof

In deze overdenking legt Wilkin van de Kamp uit hoe de gave van geloof werkt in een specifiek moment of situatie. Aan de hand van Marcus 11:23 benadrukt hij dat twijfel vaak opkomt, maar dat Jezus ons uitnodigt om te vertrouwen op wat God heeft geope

Lennard Elenbaas
Video

Welvaart in verdrukking: evangelist deelt lessen uit Ecuador

In deze themalezing van Daniël Online neemt Lennard Elenbaas ons mee naar Ecuador, waar hij jarenlang als evangelist werkte. Hij laat zien hoe christenen, zelfs in moeilijke omstandigheden en onder druk, toch diepe welvaart en geestelijke rijkdom kun

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker Annette Waagemans deelt ervaringen in podcast

In deze aflevering van De Wereld Rond is Annette Waagemans te gast. Zij kwam op een bijzondere manier in aanraking met het gevangeniswerk. Tijdens haar zendingsopleiding werd ze gevraagd een preek te houden in de gevangenis, waar ze sprak over het Va

Psalmen Challenge
Podcast

Psalmen Challenge: in deze podcast bespreken christenen Psalm 75

Symfonie van het hart is de Psalmen Challenge die jou voorziet van alles wat je nodig hebt om het hele psalmenboek uit de Bijbel door te gaan. Teun van der Leer, Remko Ongersma en Peter Kruijt, de initiatiefnemers van de Psalmen Challenge, bespreken

Ring geven/Nicole Bolweg
Column

12,5 jaar getrouwd, 12,5 jaar gescheiden: dit jaar zou ik mijn huwelijksjubileum vieren

Op het moment dat ik dit schrijf, vieren collega’s hun 25-jarig huwelijk. Zelf zou ik dat ook vieren dit jaar. Maar mijn leven liep anders. Ik was 12,5 jaar getrouwd en ben nu 12,5 jaar gescheiden. Wat begon als een liefdevolle relatie, eindigde in o

Arjanne Holsappel
Opinie

Waarom de strafbaarstelling van 'homogenezing' hard nodig is

Het is alweer jaren geleden dat ik als jonge vrouw in aanraking kwam met bevrijdingspastoraat. Ik was 24 en opgegroeid in een reformatorische omgeving. Op dat moment stond ik nog best wel aan het begin van mijn zoektocht naar mijn geaardheid. Ik was

Meerartikelen

Tweede Kamer
Nieuws

SGP hekelt steun CDA en CU voor importverbod Israëlische spullen: "Buigen mee in hetze"

Demissionair minister David van Weel wil een importverbod op spullen uit de Westelijke Jordaanoever. Dat bleek uit een Kamerdebat eerder deze week. Een Kamermeerderheid, met daarbij de steun van het CDA én de ChristenUnie, wil dat het kabinet zo snel

Jan en Tijs van den Brink
Video

Tijs van den Brink aankomende zondag te gast in Hour of Power

Tijs van den Brink is aanstaande zondag te gast in Hour of Power. Bekend als journalist en presentator van onder meer Adieu God? en De tafel van Tijs, zet hij nu een verrassende stap: de politiek in. In de uitzending deelt hij zijn drijfveren en zijn

Ds. Oscar Lohuis
Video

Ds. Oscar Lohuis: "De bekering van Israël is aanstaande"

De bekering van Israël is aanstaande, zo stelde ds. Oscar Lohuis in een recente preek. De baptistenpredikant en spreker behandelde Zacharia 12 en stond stil bij de strijd om Israël en de stad Jeruzalem in de eindtijd. Lohuis stelde de contouren van I

lyon
Nieuws

Christelijke Irakees (45) in rolstoel vermoord in Lyon

In Lyon is woensdagavond 10 september een 45-jarige christen van Iraakse afkomst om het leven gebracht bij een steekpartij. De man, Ashur Sarnaya, zat in een rolstoel en werd in de hals gestoken bij de ingang van zijn woongebouw in het 9e arrondissem

Stelletje
Dagelijks leven

Refoweb-vragensteller worstelt met seksueel verleden van haar vriend en vraagt advies

Een jonge vrouw schreef in de vragenrubriek van Refoweb openhartig over haar worsteling in haar verkering. Haar vriend bekende dat hij in het verleden seksueel te ver is gegaan met meerdere meisjes en via apps naaktfoto’s heeft gevraagd en gestuurd.

Joshua
Video

Christenjongeren verkennen twee aanwijzingen voor het bestaan van God

In deze video van ChristenDOM? gaan Joël en Joshua op zoek naar antwoord op een van de grootste vragen: bestaat God? Ze bespreken twee krachtige aanwijzingen die volgens hen wijzen op Zijn bestaan. Met een mix van persoonlijke inzichten en logische r

‘Met de dominee’
Persbericht

Nieuwe EO-serie ‘Met de dominee’ duikt in het leven achter de preekstoel  

Het is zonder twijfel een van de meest bijzondere beroepen van Nederland: predikant. Een kleine groep mensen kiest nog altijd vol overtuiging voor dit eeuwenoude ambt. In de nieuwe, vierdelige EO-serie Met de dominee volgen we vijf verschillende voor

Dwingelo
Nieuws

Drentse Dwingeloo locatie The Passion 2026

The Passion vindt op Witte Donderdag 2 april 2026 voor het eerst plaats in Drenthe. Het evenement vindt plaats in het dorp Dwingeloo. Deze locatiekeuze is op meerdere vlakken uniek: het is de eerste keer dat The Passion neerstrijkt in een klein dorp

Sri Lanka
Dagelijks leven

Lokale monnik leidt een groot protest tegen huiskerk in Sri Lanka

De christelijke minderheid in Sri Lanka - ongeveer 9 procent van de bevolking - heeft al jaren te maken met tegenwerking vanuit de overwegend boeddhistische bevolking. Voorgangers worden onder druk gezet om samenkomsten te stoppen. Deze zomer kwamen

EO
Persbericht

EO lanceert 'Dit is de week': scherpe en hoopvolle journalistiek op zaterdagavond

In het nieuwe EO-programma Dit is de week blikt presentator Margje Fikse samen met sidekicks Ronit Palache en Gert-Jan Segers terug én vooruit op de actualiteit. Vanuit wie ze zijn geven ze betekenis aan het nieuws. Ze bespreken wat voor hen van waar

Dr. C. A. van der Sluijs
Opinie

Prediking als tweesnijdend zwaard: Gods verkiezing zichtbaar in de stad

Gods verkiezing tot zaligheid blijkt in de stad een uitverkoren project te zijn: een spannend gebeuren van begin tot eind. Traditionalisme of activisme zijn daar contrabande, als wezensvreemde elementen in het werk van God. Zij zuiveren zichzelf uit

Jan van den Bosch
Interview

Voor Jan van den Bosch is Henri Nouwen één van zijn grootste geloofshelden

Wat kan een katholieke priester die bijna dertig jaar geleden overleed, ons als christenen vandaag nog leren? Heel veel, zo blijkt uit de blijvende impact van Henri Nouwen. Dit weekend vindt de tiende editie van de Henri Nouwen - Hour of Power Confer