Micha 5 wordt in Kersttijd in veel kerken gelezen: terecht?

Verdieping 20 december 2023 8 minuten Dr. Riemer Roukema
Kersttijd

In de Kersttijd wordt in veel kerken Micha 5:1-4a gelezen. Deze passage gaat over een koning voor Israël die in Bethlehem geboren zou worden. Volgens het Nieuwe Testament slaat deze profetie op Jezus, maar er zitten wel haken en ogen aan die uitleg. Daarom deze keer een blog om predikanten en andere voorgangers van dienst te zijn.

Micha lezen
Al in de vijfde eeuw werd het begin van Micha 5 in de kerk van Jeruzalem met het Kerstfeest gelezen. In de tweede helft van de vierde eeuw, toen de viering van het Kerstfeest op 24-25 december nog niet in Jeruzalem was doorgedrongen, werd Micha 5:1-6 gelezen aan de vooravond van Epifanie op 6 januari. Epifanie was aanvankelijk het feest van Jezus’ geboorte. Daarvoor gingen de gelovigen in Jeruzalem naar het veld bij Bethlehem waar, volgens de overlevering, de engelen aan de herders de geboorte van Christus hadden bekendgemaakt (Lucas 2:8-14). Enigszins letterlijk vertaald uit het Hebreeuws (voor zover mogelijk) luidt Micha 5:1-4a aldus:

En jij, Betlehem in Efrata, [te] klein om tot Juda’s geslachten te behoren,
uit jou komt voor mij iemand voort die heerser in Israël zal zijn.
Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.
Daarom geeft hij hen prijs tot de tijd dat zij die zal baren gebaard heeft.
Wie van hun broeders zijn overgebleven zullen dan terugkeren naar de Israëlieten.
Hij zal staan en hen hoeden in de kracht van de HEER,
met de majesteit van de naam van de heer zijn God.
Zij zullen [rustig] blijven zitten, want zijn macht zal zich uitstrekken tot aan de einden der aarde, en hij zal vrede zijn.

Context van de profetie
In het boek Micha volgt deze passage op een hoofdstuk waarin eerst voor alle volken vrede en heil worden aangekondigd, onder Gods koningschap (Micha 4:1-8), en daarna ballingschap in Babel en oorlog tussen Sion (Jeruzalem) en de volken (Micha 4:9-14). Micha trad als profeet op in de achtste eeuw voor Christus, toen Israël werd aangevallen door de Assyriërs. Die hebben een groot deel van de inwoners van Samaria, het Noordrijk (vgl. Micha 1:1), in ballingschap gevoerd. Maar de latere ballingschap van de stammen Juda en Benjamin met de hoofdstad Jeruzalem, het Zuidrijk, lag ook al in het verschiet.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden. Misschien wordt Efrata erbij vermeld, omdat er ook een ander Bethlehem was of had bestaan, maar dan in het gebied van de stam Zebulon in Galilea; zie Jozua 19:15.

Het is niet zomaar iemand die geboren zou worden en ‘voor mij’, dus voor God, over Israël zou heersen. Deze profetie verwijst naar koning David, die immers uit Bethlehem in Efrata afkomstig was en tot de stam Juda behoorde (zie 1 Samuel 16:1-13; 17:12). Naar dat oude koningshuis, dat ten onder leek te gaan (zie Micha 4:9), verwijzen de woorden: ‘Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.’ Volgens de profeet zal het oude koningshuis van David dus worden hersteld. Deze verwachting vinden we ook in de Psalmen 89 en 132 en in Jesaja 9:1-6 en 11:1-10. 'Zij die baren zal' verwijst naar de moeder van de toekomstige heerser.

Verder lezen
Met hen die ‘van hun broeders zijn overgebleven’ worden waarschijnlijk diegenen bedoeld die uit de ballingschap zullen terugkeren. Evenals in het beroemde visioen in Micha 4:3-4, over zwaarden die worden omgesmeed tot ploegijzers en speren tot snoeimessen (ook in Jesaja 2:4), kondigt Micha in 5:4a weer vrede aan, sjalôm.

Het is echter een punt van discussie waar die woorden ‘en hij zal vrede zijn’ bij horen. In gangbare uitgaven van de Hebreeuwse Bijbel staan deze woorden afgedrukt als afsluiting van Micha 5:1-3. Zo is dat overgenomen in de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004. Maar in de Hebreeuwse handschriften en in de oudste handschriften van de Septuaginta, de belangrijkste Griekse vertaling, wordt deze keuze niet gemaakt omdat de tekst daar zonder markering doorloopt.

Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast

Dit heeft hier tot gevolg dat het zinnetje over de vrede ook kan worden gelezen als het begin van Micha 5:4-5. Daar gaat het over de komende strijd met de Assyriërs, waaruit Israël als overwinnaar tevoorschijn komt.

In de Septuaginta wordt Micha 5:4a vertaald als ‘en dit zal vrede zijn’. In oudchristelijke commentaren hierop worden deze woorden soms beschouwd als de afsluiting van Micha 5:1-3, maar ook wel als inleiding op het vervolg. Het boek Micha staat erom bekend dat zijn indeling soms lastig is vast te stellen.

Wie wordt bedoeld?
Op welke heerser sloeg deze profetie? Hierover bestaan verschillende opvattingen, die elkaar niet per se uitsluiten. Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast. Het ligt misschien het meest voor de hand dat Micha aan een koning in de nabije of iets verdere toekomst dacht.

Toch is er slechts één zo’n uitleg bekend, namelijk van de christen Theodorus van Mopsuestia. Tussen 370 en 380 schreef hij in zijn jonge jaren een Griekse Commentaar op Micha. Volgens hem duidde deze passage in eerste instantie op Zerubbabel, die gold als een afstammeling van David (1 Kronieken 3:19). Zerubbabel had de leiding over de Israëlieten die na de Babylonische ballingschap waren teruggekeerd naar Jeruzalem en daar begonnen de verwoeste tempel te herbouwen. In het boekje Haggai wordt hij ‘gouverneur van Juda’ genoemd (o.a. Haggai 1:2), en zegt de profeet dat de HEER hem heeft uitgekozen (Haggai 2:23; zie ook Ezra 2-5; Nehemia 7:7; 12:1; Zacharia 4:6-10).

Theodorus heeft met zijn primaire toepassing van deze profetie op Zerubbabel weinig navolging gevonden. Alleen in de latere Syrische kerk is zijn uitleg soms overgenomen. In hedendaagse commentaren komt hij niet meer terug.

Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

De christelijke uitleg wordt namelijk vrijwel geheel bepaald door het verhaal in het tweede hoofdstuk van het Griekse evangelie van Mattheüs. Magiërs in het oosten hadden een bijzondere ster gezien die zou wijzen op de geboorte van een koning. In Jeruzalem vroegen ze koning Herodes de Grote hiernaar. Die schrok zich lam en vroeg overpriesters en schriftgeleerden waar de Christus, ofwel Messias, geboren zou worden. Zij haalden toen deze woorden aan (Mattheüs 2:6, in de Nieuwe Bijbelvertaling): 

En jij, Bethlehem, [in het] land van Juda, 
bent zeker niet de minste onder de leiders van Juda,
want uit jou komt een leider voort die mijn volk Israël zal hoeden.  

In het evangelie van Mattheüs slaat deze profetie op de geboorte van Jezus, en zelfs Theodorus geeft toe dat de vervulling ervan uiteindelijk met Christus is gegeven, al verwijst hij daarvoor niet naar het evangelie. Ook al wordt Micha’s naam door Mattheüs niet genoemd, toch is het evident dat de priesters en schriftgeleerden uit zijn boek citeerden (aangevuld met enkele woorden uit 2 Samuel 5:2). Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

Dat joodse schriftgeleerden deze passage lazen met betrekking tot de Messias, wordt bevestigd door de Targum. Dat is de vrije, interpreterende vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuws in het (hiermee verwante) Aramees. De Targum op de profeten is enkele eeuwen na het begin van de jaartelling geschreven, maar bevat ongetwijfeld oudere tradities. In Micha 5:1 luidt deze vrije Aramese vertaling (vertaald door Atze Landman):

En jij, Betlehem Efrata, [te] klein was je
om geteld te worden onder de duizenden van het huis van Juda;
uit jou zal voor mij de Messias uitgaan
om over Israël machthebber te zijn
en wiens naam reeds in de dagen van weleer werd genoemd.

Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha.

Slordig geciteerd?
Met het citaat in Mattheüs is wel iets vreemds aan de hand. Het wijkt namelijk nogal af van de Hebreeuwse tekst, en het stemt ook niet overeen met de Griekse Septuaginta. We beperken ons tot twee opvallende verschillen. Waar de Hebreeuwse tekst, letterlijk vertaald, zegt: ‘klein om te zijn onder de duizendtallen (of: geslachten) van Juda’, staat er in het evangelie van Mattheüs, in het Grieks: ‘je ben zeker niet de geringste onder de leiders van Juda’.

Het verschil tussen ‘duizendtallen’ (dat ook ‘geslachten’ kon betekenen) en ‘leiders’ is eenvoudig te verklaren. In de Hebreeuwse tekst van onze Bijbeluitgave staat ’alfē, een meervoudsvorm van ’èlèf, ‘duizend’. Mattheüs gebruikte daarentegen een tekst die, met een verdubbeling en andere klinkers tussen de medeklinkers, ’allūfē las, het meervoud van ’allūf, ‘leider (over duizend)’. Zulke afwijkende ‘vocalisaties’ van de Hebreeuwse medeklinkers komen wel vaker voor. Ingrijpender is de ontkenning die de schriftgeleerden in Mattheüs 2:6 citeren. Waar Micha Bethlehem ‘klein’ noemde, zeggen de schriftgeleerden dat deze stad ‘zeker niet de minste onder de leiders van Juda’ was. Waar komt die ontkenning ‘zeker niet’ vandaan?

In 393 schreef de monnik Hieronymus in Bethlehem in zijn Commentaar op Micha dat Mattheüs weergaf hoe de priesters en schriftgeleerden Micha’s profetie slordig citeerden. Hij geeft toe dat zulke afwijkingen van de oudtestamentische profetieën vaker voorkomen, omdat ze uit het hoofd werden aangehaald. Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha. Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Hoe dit ook zij, niemand heeft een afdoende verklaring voor de afwijking in het citaat, waardoor ‘klein’ verandert in ‘zeker niet de minste’. Het lijkt onbevredigend, maar voor zulke kwesties bestaat niet altijd een duidelijke oplossing. Voor de bredere strekking van dit verhaal is de afwijking echter niet essentieel.

Liturgie en prediking
Als Micha 5:1 in de Kerstnacht wordt gelezen, dan is dat omdat christenen hierin vanouds een profetie van de geboorte van Jezus hebben gehoord. Hem erkennen zij immers als de Christus ofwel Messias. Dan horen we hier dat zijn rijk zich zal uitstrekken over de hele aarde en dat hij vrede zal brengen. Een predikant zal die profetie van vrede enerzijds misschien relativeren, want de vrede waarvan deze tekst spreekt is met de komst van Jezus niet overal, ‘tot aan de einden der aarde’, gekomen. Anderzijds mag een voorganger deze belofte ook hooghouden, want Jezus geldt ondanks alle spanningen en onrecht als een bron van vrede en verzoening voor wie in hem geloven.

Opvallend is dat de Griekse vertaling van Micha 5:4a bijna letterlijk wordt geciteerd in Efeziërs 2:14, waar van Christus wordt gezegd: ‘Want hij is onze vrede’. Dat slaat daar op de eenheid van christenen van joodse en niet-joodse afkomst in de begintijd van de kerk. Ondanks hun verschillende achtergronden in Israël en in de ‘heidense’ volken konden zij in een christelijke gemeente door hun geloof in Christus toch één kerk vormen. Zo is het ook in de huidige tijd nog steeds zo dat we in een kerk in vrede met mensen van heel verschillende achtergronden kunnen samenkomen. In onze tijd kan deze profetie van vrede dus op allerlei niveaus worden toegepast, want de vrede van Christus is ertoe bestemd in allerlei moeizame, zelfs vijandige relaties verzoening te brengen.

Dr. Riemer Roukema is emeritus onderzoekshoogleraar Vroeg Christendom aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming van de auteur overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#361 Jeffrey & Andries Knevel over SGP-vrouwen, de nieuwe paus en het Joodse volk
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Week van het Gezin
Persbericht

Week van het Gezin over verslavende werking van de smartphone

Met het thema ‘Scherm uit, gezin aan’ brengt de Week van het Gezin (11 t/m 17 mei 2025) een actueel onderwerp onder de aandacht. Uit onderzoek en enquêtes blijkt steeds duidelijker dat overmatig schermgebruik door kinderen en jongeren nadelige effect

Maarten van Rossem
Nieuws

Nieuw seizoen ‘Adieu God?’ met Maarten van Rossem, Angela Groothuizen en Rob Jetten

Vanaf zaterdag 10 mei krijgt het bekende interviewprogramma Adieu God? een prominenter uitzendtijdstip. Op de zaterdagavond om 20.05 uur gaat Tijs van den Brink wekelijks in gesprek met een bekende gast over geloof, ongeloof en alles er tussenin. In

Proponent J. P. Bredenhoff
Video

Prop. J. P. Bredenhoff wijst op listige werkwijze satan om christenen van het avondmaal te houden

"Die tegenstander wijst op de omstandigheden en zegt: 'Het wordt helemaal niks.' Maar u moet niet op de omstandigheden letten, maar op de Heere", aldus proponent J. P. Bredenhoff. In een recente preek vertelde de hervormde proponent op welke listige

Nelleke Plomp
Nieuws

Nooit geleerd om te geloven? Wees fier op gelovige opvoeders

‘We hebben alles, behalve iets dat ons mensen samenbindt. Wij zijn geloof niet verloren, we hebben het nooit geleerd.’ Deze woorden van Freya India over jongeren liegen er niet om. Zij is zelf zo’n jongere: een succesvolle en superslimme Engelse onde

witte rook
Nieuws

Leo XIV eerste Amerikaanse paus: "De wereld heeft Christus nodig"

De Amerikaanse kardinaal Robert Prevost (69) is de nieuwe paus. Donderdagavond iets na 18.00 uur kwam er witte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse kapel. Ruim een uur later werd op het balkon van de Sint Pieterbasiliek bekendgemaakt dat Prevost

Kerk
Nieuws

Protestantse gemeente Zaandam verwelkomt nieuwe dominee: ds. S. A. Blok

De protestantse gemeente te Zaandam heeft een nieuwe predikant: ds. S. A. Blok. De predikant uit Tilburg heeft het op haar uitgebrachte beroep aangenomen. In Zaandam wordt Blok de opvolger van ds. Pieter van der Woel die in 2020 naar Assendelft vertr

Bijbel
Nieuws

Rijkswaterstaat vist enorme Bijbel uit de IJssel

Op Bevrijdingsdag werd er in IJssel bij Zwolle wel een heel bijzondere vondst gedaan. Rijkswaterstaat viste namelijk een enorme Statenbijbel uit het water. Dat meldt RTV Focus Zwolle. De Bijbel is mogelijk gestolen.  Het is puur toeval dat medewerker

 ANP/Alberto Pizzoli
Nieuws

Zwarte rook boven Vaticaan: dit is wat we de komende dagen kunnen verwachten

Woensdagavond kwam er zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. Dat betekent dat er nog geen nieuwe paus is gekozen. Vandaag wordt het conclaaf hervat en vinden er vier nieuwe stemrondes plaats. Cvandaag zet kort op een rijtje wat we de

Meerartikelen

Opperrabbijn Jacobs
Column

Hoe ik de periode rondom 4 en 5 mei beleefde

Het is allesbehalve veilig in Nederland voor Joden die zich durven uit te spreken. Maar toch voelde opperrabbijn Jacobs zich veilig welkom en zelfs bijna helemaal thuis toen hij deze week een bezoek aan Urk bracht. Hij vertelt in zijn nieuwe ondersta

EP
Nieuws

Europees Parlement: antisemitisme en geweldverheerlijking moet uit Palestijnse schoolboeken

Het Europees Parlement roept de Palestijnse Autoriteit op om haar schoolboeken zo spoedig mogelijk op te schonen: zonder antisemitisme of het verheerlijken van geweld tegen Joden. Het Europarlement wil dat de Palestijnen dit doen vóór het begin van h

Biechten
Video

Hoe gaat de biecht in z'n werk? Bekijk deze uitlegvideo

Nog nooit gebiecht of is het lang geleden? In deze video wordt stap voor stap uitgelegd hoe biechten in zijn werk gaat. Wat zeg je precies? Hoe bereid je je voor? En wat kun je verwachten? Bekijk de video van het YouTube-kanaal Credo en klik hier voo

Baptize California
Nieuws

Bijna 8.000 mensen gedoopt op strand in Californië: "Grootste doopdienst ooit"

Dit weekend zijn meer dan 7.750 mensen gedoopt in de Stille Oceaan bij Huntington Beach (Californië). Dat meldt The Christian Post. Het zou volgens de organisatoren de grootste eendaagse doopdienst zijn die ooit in de geschiedenis van de Verenigde St

Corina Nagel
Video

Video: Corina Nagel over nieuw expertisecentrum voor geloofsopvoeding

Veel dominees, jongerenwerkers en kinderwerkers worstelen met de vraag hoe je jongeren betrokken houdt bij de kerk. Om hen tegemoet te komen bundelen drie experts op het gebied van kinderen, jongeren en geloof de krachten in een nieuw expertisecentru

Stichting Israël en de Bijbel
Podcast

Voor veel Joden is Jesaja 53 een onbekend hoofdstuk

Jesaja 53 komt niet voor in het leesrooster van de synagoge en is voor veel Joden een onbekend hoofdstuk. Terwijl juist dit hoofdstuk verwijst naar de Heere Jezus en Zijn verlossingswerk! Jesaja wordt ook wel de evangelist van het Oude Testament geno

Susan Durber
Persbericht

Dr. Susan Durber verzorgt oecumenelezing over eenheid in woelige wereld

Hoe helpt een kerkelijke vergadering van 1700 jaar geleden ons nu in de strijd voor rechtvaardigheid en tegen vrouwenonderdrukking? Tijdens de oecumenelezing van de Raad van Kerken in Nederland op 16 mei neemt dr. Susan Durber, regio-president van de

Ds. J. Koppelaar
Video

HHK-predikant blikt vooruit op verkiezing nieuwe paus: "Moeten we voor hem bidden?"

Momenteel zijn 1,4 miljard rooms-katholieken in afwachting van een nieuwe paus. De witte rook bleef gisteren uit en dat betekent dat er nog geen opvolger is van de vorige maand overleden paus Franciscus (88). In aanloop naar deze voor katholieken bij

Johan en Mathilde de Vries
Video

Dit christelijke gezin vertrekt later dit jaar naar zendingsveld Malawi

Johan en Mathilde de Vries en hun vier kinderen worden in het najaar van 2025 vanuit de hervormde gemeente Papendrecht door de GZB uitgezonden naar Malawi. Zij gaan wonen in Blantyre, een grote stad in het zuiden van het land. Vanuit deze stad zullen

De Hoop
Persbericht

De Hoop viert 50-jarig bestaan met 'Festival van Hoop'

Dit jaar viert De Hoop haar 50-jarig bestaan, een bijzondere mijlpaal die de zorgorganisatie met dankbaarheid wil vieren. Daarom nodigen we iedereen die zich betrokken voelt bij De Hoop van harte uit voor het Festival van Hoop op zaterdag 28 juni in

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp: "Vrijheid is geen vrijbrief om te doen en te laten wat je wilt"

'Broeders en zusters, u bent geroepen om vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om uw eigen verlangens te bevredigen, maar dien elkaar in liefde.' In 2023 was dit Bijbelvers uit Galaten 5 de meest gelezen Bijbeltekst op de site van het Nederlands B

Ds. R. J. F. Lock
Interview

Ds. Lock was katholiek maar staat nu op protestantse kansel: “Ik wilde zelfs priester worden”

Sinds oktober 2024 is ds. R. J. F. Lock predikant van de hervormde gemeente te Harmelen. Daarvoor werkte hij als geestelijk verzorger in zorginstelling Careyn. Dat Lock op een protestantse kansel staat is bijzonder. De predikant groeide namelijk kath