Micha 5 wordt in Kersttijd in veel kerken gelezen: terecht?

Verdieping 20 december 2023 8 minuten Dr. Riemer Roukema
Kersttijd

In de Kersttijd wordt in veel kerken Micha 5:1-4a gelezen. Deze passage gaat over een koning voor Israël die in Bethlehem geboren zou worden. Volgens het Nieuwe Testament slaat deze profetie op Jezus, maar er zitten wel haken en ogen aan die uitleg. Daarom deze keer een blog om predikanten en andere voorgangers van dienst te zijn.

Micha lezen
Al in de vijfde eeuw werd het begin van Micha 5 in de kerk van Jeruzalem met het Kerstfeest gelezen. In de tweede helft van de vierde eeuw, toen de viering van het Kerstfeest op 24-25 december nog niet in Jeruzalem was doorgedrongen, werd Micha 5:1-6 gelezen aan de vooravond van Epifanie op 6 januari. Epifanie was aanvankelijk het feest van Jezus’ geboorte. Daarvoor gingen de gelovigen in Jeruzalem naar het veld bij Bethlehem waar, volgens de overlevering, de engelen aan de herders de geboorte van Christus hadden bekendgemaakt (Lucas 2:8-14). Enigszins letterlijk vertaald uit het Hebreeuws (voor zover mogelijk) luidt Micha 5:1-4a aldus:

En jij, Betlehem in Efrata, [te] klein om tot Juda’s geslachten te behoren,
uit jou komt voor mij iemand voort die heerser in Israël zal zijn.
Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.
Daarom geeft hij hen prijs tot de tijd dat zij die zal baren gebaard heeft.
Wie van hun broeders zijn overgebleven zullen dan terugkeren naar de Israëlieten.
Hij zal staan en hen hoeden in de kracht van de HEER,
met de majesteit van de naam van de heer zijn God.
Zij zullen [rustig] blijven zitten, want zijn macht zal zich uitstrekken tot aan de einden der aarde, en hij zal vrede zijn.

Context van de profetie
In het boek Micha volgt deze passage op een hoofdstuk waarin eerst voor alle volken vrede en heil worden aangekondigd, onder Gods koningschap (Micha 4:1-8), en daarna ballingschap in Babel en oorlog tussen Sion (Jeruzalem) en de volken (Micha 4:9-14). Micha trad als profeet op in de achtste eeuw voor Christus, toen Israël werd aangevallen door de Assyriërs. Die hebben een groot deel van de inwoners van Samaria, het Noordrijk (vgl. Micha 1:1), in ballingschap gevoerd. Maar de latere ballingschap van de stammen Juda en Benjamin met de hoofdstad Jeruzalem, het Zuidrijk, lag ook al in het verschiet.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden.

Tegen die achtergrond klinkt in Micha 5 de aankondiging van een nieuwe heerser die in het onooglijke stadje Bethlehem, in de streek Efrata, geboren zou worden. Misschien wordt Efrata erbij vermeld, omdat er ook een ander Bethlehem was of had bestaan, maar dan in het gebied van de stam Zebulon in Galilea; zie Jozua 19:15.

Het is niet zomaar iemand die geboren zou worden en ‘voor mij’, dus voor God, over Israël zou heersen. Deze profetie verwijst naar koning David, die immers uit Bethlehem in Efrata afkomstig was en tot de stam Juda behoorde (zie 1 Samuel 16:1-13; 17:12). Naar dat oude koningshuis, dat ten onder leek te gaan (zie Micha 4:9), verwijzen de woorden: ‘Zijn oorsprong ligt in het verleden, in de dagen van weleer.’ Volgens de profeet zal het oude koningshuis van David dus worden hersteld. Deze verwachting vinden we ook in de Psalmen 89 en 132 en in Jesaja 9:1-6 en 11:1-10. 'Zij die baren zal' verwijst naar de moeder van de toekomstige heerser.

Verder lezen
Met hen die ‘van hun broeders zijn overgebleven’ worden waarschijnlijk diegenen bedoeld die uit de ballingschap zullen terugkeren. Evenals in het beroemde visioen in Micha 4:3-4, over zwaarden die worden omgesmeed tot ploegijzers en speren tot snoeimessen (ook in Jesaja 2:4), kondigt Micha in 5:4a weer vrede aan, sjalôm.

Het is echter een punt van discussie waar die woorden ‘en hij zal vrede zijn’ bij horen. In gangbare uitgaven van de Hebreeuwse Bijbel staan deze woorden afgedrukt als afsluiting van Micha 5:1-3. Zo is dat overgenomen in de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004. Maar in de Hebreeuwse handschriften en in de oudste handschriften van de Septuaginta, de belangrijkste Griekse vertaling, wordt deze keuze niet gemaakt omdat de tekst daar zonder markering doorloopt.

Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast

Dit heeft hier tot gevolg dat het zinnetje over de vrede ook kan worden gelezen als het begin van Micha 5:4-5. Daar gaat het over de komende strijd met de Assyriërs, waaruit Israël als overwinnaar tevoorschijn komt.

In de Septuaginta wordt Micha 5:4a vertaald als ‘en dit zal vrede zijn’. In oudchristelijke commentaren hierop worden deze woorden soms beschouwd als de afsluiting van Micha 5:1-3, maar ook wel als inleiding op het vervolg. Het boek Micha staat erom bekend dat zijn indeling soms lastig is vast te stellen.

Wie wordt bedoeld?
Op welke heerser sloeg deze profetie? Hierover bestaan verschillende opvattingen, die elkaar niet per se uitsluiten. Profetieën kunnen in verschillende tijden op verschillende personen worden toegepast. Het ligt misschien het meest voor de hand dat Micha aan een koning in de nabije of iets verdere toekomst dacht.

Toch is er slechts één zo’n uitleg bekend, namelijk van de christen Theodorus van Mopsuestia. Tussen 370 en 380 schreef hij in zijn jonge jaren een Griekse Commentaar op Micha. Volgens hem duidde deze passage in eerste instantie op Zerubbabel, die gold als een afstammeling van David (1 Kronieken 3:19). Zerubbabel had de leiding over de Israëlieten die na de Babylonische ballingschap waren teruggekeerd naar Jeruzalem en daar begonnen de verwoeste tempel te herbouwen. In het boekje Haggai wordt hij ‘gouverneur van Juda’ genoemd (o.a. Haggai 1:2), en zegt de profeet dat de HEER hem heeft uitgekozen (Haggai 2:23; zie ook Ezra 2-5; Nehemia 7:7; 12:1; Zacharia 4:6-10).

Theodorus heeft met zijn primaire toepassing van deze profetie op Zerubbabel weinig navolging gevonden. Alleen in de latere Syrische kerk is zijn uitleg soms overgenomen. In hedendaagse commentaren komt hij niet meer terug.

Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

De christelijke uitleg wordt namelijk vrijwel geheel bepaald door het verhaal in het tweede hoofdstuk van het Griekse evangelie van Mattheüs. Magiërs in het oosten hadden een bijzondere ster gezien die zou wijzen op de geboorte van een koning. In Jeruzalem vroegen ze koning Herodes de Grote hiernaar. Die schrok zich lam en vroeg overpriesters en schriftgeleerden waar de Christus, ofwel Messias, geboren zou worden. Zij haalden toen deze woorden aan (Mattheüs 2:6, in de Nieuwe Bijbelvertaling): 

En jij, Bethlehem, [in het] land van Juda, 
bent zeker niet de minste onder de leiders van Juda,
want uit jou komt een leider voort die mijn volk Israël zal hoeden.  

In het evangelie van Mattheüs slaat deze profetie op de geboorte van Jezus, en zelfs Theodorus geeft toe dat de vervulling ervan uiteindelijk met Christus is gegeven, al verwijst hij daarvoor niet naar het evangelie. Ook al wordt Micha’s naam door Mattheüs niet genoemd, toch is het evident dat de priesters en schriftgeleerden uit zijn boek citeerden (aangevuld met enkele woorden uit 2 Samuel 5:2). Gaan we uit van de messiaanse uitleg van Micha’s tekst, dan is hij de enige profeet die Bethlehem noemt als de plaats waar de Messias geboren zou worden.

Dat joodse schriftgeleerden deze passage lazen met betrekking tot de Messias, wordt bevestigd door de Targum. Dat is de vrije, interpreterende vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuws in het (hiermee verwante) Aramees. De Targum op de profeten is enkele eeuwen na het begin van de jaartelling geschreven, maar bevat ongetwijfeld oudere tradities. In Micha 5:1 luidt deze vrije Aramese vertaling (vertaald door Atze Landman):

En jij, Betlehem Efrata, [te] klein was je
om geteld te worden onder de duizenden van het huis van Juda;
uit jou zal voor mij de Messias uitgaan
om over Israël machthebber te zijn
en wiens naam reeds in de dagen van weleer werd genoemd.

Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha.

Slordig geciteerd?
Met het citaat in Mattheüs is wel iets vreemds aan de hand. Het wijkt namelijk nogal af van de Hebreeuwse tekst, en het stemt ook niet overeen met de Griekse Septuaginta. We beperken ons tot twee opvallende verschillen. Waar de Hebreeuwse tekst, letterlijk vertaald, zegt: ‘klein om te zijn onder de duizendtallen (of: geslachten) van Juda’, staat er in het evangelie van Mattheüs, in het Grieks: ‘je ben zeker niet de geringste onder de leiders van Juda’.

Het verschil tussen ‘duizendtallen’ (dat ook ‘geslachten’ kon betekenen) en ‘leiders’ is eenvoudig te verklaren. In de Hebreeuwse tekst van onze Bijbeluitgave staat ’alfē, een meervoudsvorm van ’èlèf, ‘duizend’. Mattheüs gebruikte daarentegen een tekst die, met een verdubbeling en andere klinkers tussen de medeklinkers, ’allūfē las, het meervoud van ’allūf, ‘leider (over duizend)’. Zulke afwijkende ‘vocalisaties’ van de Hebreeuwse medeklinkers komen wel vaker voor. Ingrijpender is de ontkenning die de schriftgeleerden in Mattheüs 2:6 citeren. Waar Micha Bethlehem ‘klein’ noemde, zeggen de schriftgeleerden dat deze stad ‘zeker niet de minste onder de leiders van Juda’ was. Waar komt die ontkenning ‘zeker niet’ vandaan?

In 393 schreef de monnik Hieronymus in Bethlehem in zijn Commentaar op Micha dat Mattheüs weergaf hoe de priesters en schriftgeleerden Micha’s profetie slordig citeerden. Hij geeft toe dat zulke afwijkingen van de oudtestamentische profetieën vaker voorkomen, omdat ze uit het hoofd werden aangehaald. Sommige nieuwtestamentici menen dat Mattheüs het verhaal van de magiërs en de reactie van de schriftgeleerden uit een oudere bron heeft overgenomen, inclusief de slordige aanhaling uit het boek Micha. Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Anderen denken dat Mattheüs voor het citaat heeft geput uit een oude verzameling van profetieën die door de christenen uit de begintijd op Jezus werden betrokken.

Hoe dit ook zij, niemand heeft een afdoende verklaring voor de afwijking in het citaat, waardoor ‘klein’ verandert in ‘zeker niet de minste’. Het lijkt onbevredigend, maar voor zulke kwesties bestaat niet altijd een duidelijke oplossing. Voor de bredere strekking van dit verhaal is de afwijking echter niet essentieel.

Liturgie en prediking
Als Micha 5:1 in de Kerstnacht wordt gelezen, dan is dat omdat christenen hierin vanouds een profetie van de geboorte van Jezus hebben gehoord. Hem erkennen zij immers als de Christus ofwel Messias. Dan horen we hier dat zijn rijk zich zal uitstrekken over de hele aarde en dat hij vrede zal brengen. Een predikant zal die profetie van vrede enerzijds misschien relativeren, want de vrede waarvan deze tekst spreekt is met de komst van Jezus niet overal, ‘tot aan de einden der aarde’, gekomen. Anderzijds mag een voorganger deze belofte ook hooghouden, want Jezus geldt ondanks alle spanningen en onrecht als een bron van vrede en verzoening voor wie in hem geloven.

Opvallend is dat de Griekse vertaling van Micha 5:4a bijna letterlijk wordt geciteerd in Efeziërs 2:14, waar van Christus wordt gezegd: ‘Want hij is onze vrede’. Dat slaat daar op de eenheid van christenen van joodse en niet-joodse afkomst in de begintijd van de kerk. Ondanks hun verschillende achtergronden in Israël en in de ‘heidense’ volken konden zij in een christelijke gemeente door hun geloof in Christus toch één kerk vormen. Zo is het ook in de huidige tijd nog steeds zo dat we in een kerk in vrede met mensen van heel verschillende achtergronden kunnen samenkomen. In onze tijd kan deze profetie van vrede dus op allerlei niveaus worden toegepast, want de vrede van Christus is ertoe bestemd in allerlei moeizame, zelfs vijandige relaties verzoening te brengen.

Dr. Riemer Roukema is emeritus onderzoekshoogleraar Vroeg Christendom aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming van de auteur overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#373 Jeffrey & Petra van de Weetering over Israël, de kerk en geloven vanuit de schuilkelder
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Bijbel
Persbericht

Project Statenvertaling 2027 van start: 'Statenvertaling vraagt dringend om onderhoud'

Statenvertaling 2027 is een project om de Statenvertaling beter leesbaar te maken voor mensen van nu. De eeuwenoude Bijbelvertaling ademt eerbied voor God en spreekt in vertrouwde taal tot de harten van haar lezers. De Statenvertaling zoals die er nu

Nigeria
Nieuws

Terreurkampen van islamitische Fulani-milities in Nigeria vol met christelijke gijzelaars

In Nigeria worden honderden christenen geketend vastgehouden door extremistische Fulani-milities. Dat blijkt uit getuigenissen van overlevenden en rapporten van mensenrechtenorganisaties. Ondanks herhaaldelijke waarschuwingen grijpt de Nigeriaanse ov

moskou
Nieuws

Russische voorganger veroordeeld tot vier jaar strafkamp na preek tegen oorlog

De Russische voorganger Nikolay Romanyuk (63) is deze week veroordeeld tot vier jaar in een strafkamp. De rechtbank achtte hem schuldig aan het doen van “publieke oproepen tegen de veiligheid van de Russische Federatie”. Aanleiding was een preek die

Damesensemble Yerusha
Video

Damesensemble Yerusha zingt op prachtige wijze Psalm 43

"Berust in 's HEEREN welbehagen. Hij doet welhaast Uw heilzon dagen. Uw hoop herleev' naar Zijn gebod. Mijn redder is mijn God.' Deze woorden vinden we in het vijfde vers van Psalm 43. Damesensemble Yerusha vertolkte dit vers op schitterende wijze ti

Evangelist Johan Krijgsman
Video

GerGem-evangelist citeert ontroerende uitspraak van Schotse dominee over Jezus

'U hoort geen preek of Christus ligt - met eerbied gesproken - op Zijn knieën en roept u toe te komen en vergeving te ontvangen.' Deze uitspraak is afkomstig van de Schotse predikant Andrew Gray. In een recente toespraak gebruikte evangelist Johan Kr

Dr. Peter de Jong
Video

Dr. Peter de Jong over de zin en onzin van wetenschap

De wetenschap heeft onze maatschappij veel goeds gebracht. Denk alleen al aan de mogelijkheid om met acht miljard mensen samen te leven op deze planeet. Het is dan ook niet vreemd dat opiniemakers graag verwijzen naar “de wetenschap”. In zijn lezing

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker Rietje van Sluijs deelt ervaringen in podcast

In deze aflevering van 'De Wereld Rond' gaat Gerard in gesprek met Rietje van Sluijs. Samen met haar man Hans diende zij jarenlang als zendelinge in Indonesië. Rietje vertelt hoe ze Gods roeping op haar leven ervaarde, hoe ze Hans leerde kennen en ho

Wilkin van de Kamp
Video

Wat bedoelt Paulus met de gave van geloof? Wilkin van de Kamp legt uit

In deze overdenking legt Wilkin van de Kamp uit wat Paulus bedoelt met de gave van geloof uit 1 Korintiërs 12. Dit bovennatuurlijke geloof is een bijzondere belofte van God voor een specifiek moment of situatie. Aan de hand van Marcus 11 laat Wilkin

Meerartikelen

Jan Hoek en Mart-Jan Paul
Boekfragment

Hoe ontvingen profeten Gods boodschap? 5 uitdrukkingen uitgelicht

Er waren verschillende manieren waarop de profeten Gods boodschap konden ontvangen. We behandelen hieronder diverse uitdrukkingen die gebruikt worden: het horen van een stem, woorden van een engel, Geestvervoering, het komen van de Geest en de hand v

breek de stilte
Nieuws

Open Doors luidt noodklok: "Gruwelijk geweld tegen christenen in Sub-Sahara Afrika"

Geweldsincidenten in landen van Sub-Sahara Afrika zorgen al jaren voor enorme ontwrichting. Volgens de VN en onderzoekers is dit gebied inmiddels het epicentrum van jihadistisch terrorisme. Al jaren vraagt Open Doors aandacht voor deze regio. Met een

Tweede Kamer
Nieuws

SGP en ChristenUnie zien niets in uitbreiding embryo-onderzoek, CDA twijfelt

De Tweede Kamer debatteerde deze week om het verbod op het kweken van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek op te heffen. Dit wetsvoorstel – afkomstig van D66 en VVD – roept de vraag op hoe beschermwaardig het menselijk leven vanaf het prilste beg

abortus
Opinie

Abortus: een vorm van anticonceptie of toch niet?

Het interview met gynaecoloog Gunilla Kleiverda dat verscheen in de NRC van 11 juli roept vele vragen op. Volgens Kleiverda moeten we af van het onderscheid tussen anticonceptie en abortus. Dit identiek verklaren staat voor een hachelijke ontwikkelin

Stier
Interview

Christian Stier over Israël en profetieën: "Bij veel christenen is sprake van een blinde vlek"

Is het moderne Israël de vervulling van profetieën uit het Oude en Nieuwe Testament? En wat betekent dit voor onze houding als gelovigen tegenover het Joodse volk? In zijn boek Israëls terugkeer & herstel stelt schrijver en Bijbelleraar Christian Sti

Sarah en Jan
Video

Beautyvlogger Sarah Marikh aanstaande zondag te gast in Hour of Power

Als beautyvlogger richtte Sarah Marikh zich vooral op de buitenkant. Maar toen ze haar zus radicaal zag veranderen door het geloof, werd ze nieuwsgierig. Ze ging mee naar de kerk, liet zich dopen en maakte een keuze die alles veranderde: "Radicaal va

Ds. M. Messemaker
Video

Ds. Messemaker waarschuwt voor lege prietpraat van de wereld

Laten we de ander weten om Wie het in ons leven draait? Die vraag stelde ds. M. Messemaker in een recente preek. De hervormde predikant merkte op dat we het als christenen misschien veel makkelijker vinden om met anderen te spreken over voetbal of Fo

Sarah Floor
Video

Christelijke zangeres Sarah Floor brengt opnieuw single uit: 'God van Wonderen'

'God van Wonderen', zo heet de derde en pas verschenen single van de christelijke zangeres Sarah Floor. Net als haar eerste twee nummers 'Yeshua' en 'Vrucht van de Geest' werd ook haar derde single opgenomen met muzikanten van de multiculturele gemee

Ayla
Video

Hoe Ayla’s hart veranderde aan boord van een ziekenhuisschip

Als kinder-IC-verpleegkundige stapte Ayla aan boord van de Global Mercy om te helpen levens te veranderen. Wat ze niet had verwacht, was dat haar eigen leven diepgaand zou veranderen. Aan boord ontdekte ze Gods liefde, vond ze genezing en kreeg ze ee

Ds. Kot
God

Ds. Kot via Refoweb: “Rechtvaardigen leven uit geloof én doen goede werken”

In de vragenrubriek van Refoweb reageerde ds. A. Kot (foto) onlangs op een vraag over Mattheüs 25 en Psalm 146, waarin rechtvaardigen worden beschreven als mensen die anderen dienen. De vraagsteller gaf aan dat hij in zijn omgeving wel gelovigen herk

Paul Visser
Video

Volgens ds. Paul Visser is genade all-inclusive: bekijk de video

In een krachtige videoboodschap neemt ds. Paul Visser ons mee in de diepe waarheid van Romeinen 3 en 6. Paulus windt er geen doekjes om: “Allen hebben gezondigd en missen de heerlijkheid van God.” Hoe zwaar we ook wegen in eigen ogen, we worden te li

Naomi Oosterhof
Podcast

Beluister deze podcast over samen geloven in een ongelovige wereld

Hoe leef je als christen in een wereld waar velen je geloof niet begrijpen? In deze aflevering van De Geloofwaardige Podcast hoor je van Naomi Oosterhof (foto) hoe belangrijk het is om elkaar op te zoeken in dat zwoegen. God roept ons niet op tot een