Hemelvaartsdag afschaffen, of toch niet?

Verdieping 25 mei 2022 Ari Troost, PThU
Hemelvaartsdag

Waarom zou je op Hemelvaartsdag naar de kerk gaan? Vaak is er geen dienst. En waar gaat het ook over? Jezus gaat naar de hemel of het afscheid van Jezus. Niet iets om je vrije ochtend aan te besteden. En toch beweer ik dat die hemelvaart heel belangrijk is. Ga mee op zoek naar de betekenis van Jezus’ hemelvaart, een tocht door Bijbel, liturgie en kunst. Maar eerst een jeugdherinnering.

Een jeugdherinnering
In mijn jeugd gingen we trouw op Hemelvaartsdag naar de Oud-Katholieke kerk in Den Haag. Ik bewaar er goede herinneringen aan. De pastoor las het verhaal van de hemelvaart van Jezus uit Handelingen 1:1–11 en Marcus 16:14–20. Meteen na de evangelielezing mocht ik als misdienaar de paaskaars doven. De paaskaars was immers het symbool van de verrezen Christus. Nu Jezus naar de hemel gegaan was kon de kaars uit. Het was een lange kaars op een hoge kandelaar. Alleen met een stok met een dover kon ik erbij. Heel voorzichtig, want je mocht de kaars niet aanraken. Iedereen keek in stilte toe. Langzaam kringelde de rook van de pit omhoog. Christus verdween in de lucht. Hemelvaart.

Staren naar de hemel
Mooie herinneringen, dat zeker. De meesten van ons zullen bij de hemelvaart wel aan vertrek of afscheid denken. Maar nu, zoveel jaren later, voel ik me daar toch wat ongemakkelijk bij. Doen we nu niet net zo als die GalileeĆ«rs uit het boek Handelingen die na Jezus’ hemelvaart naar de hemel bleven staren? ā€˜Terwijl Hij zo heenging en zij nog naar de hemel stonden te turen, stonden er opeens twee mannen naast hen in witte kleren, die zeiden: GalileeĆ«rs, wat staan jullie daar toch naar de hemel te kijken?

Wij zijn vroom op de hemel gericht, maar het lijkt wel of wij ondertussen vergeten deze aarde lief te hebben. We kijken omhoog en zien nauwelijks wie naast ons staan. Hoe heeft dat zo kunnen gebeuren? Laten we eens op zoek gaan, een zoektocht door Bijbel, liturgie en kunst.

De hemelvaart maakte deel uit van ƩƩn grote beweging van Jezus, door het dodenrijk heen, door de verrijzenis heen, omhoog naar de hemel naar de rechterhand van God.

De dubbele beweging van hemelvaart
Laten we de zoektocht beginnen bij de evangeliën. Het is opvallend dat alleen Lukas over de hemelvaart vertelt. Matteüs en Johannes hebben het niet. Marcus heeft het wel (16:19), maar dat is een twijfelgeval omdat uitgerekend deze regel ontbreekt in een aantal oude handschriften.

Het bijzondere van Lucas is dat hij het twee keer vertelt, eerst aan het einde van het evangelie (Lucas. 24:50–53) en dan aan het begin van het boek Handelingen (1:9–11). Nu zijn het evangelie volgens Lucas en het boek Handelingen twee delen van ƩƩn werk. De hemelvaart is hierin de scharnier tussen beide delen. Het draait letterlijk om de hemelvaart.

Dat draaipunt van de hemelvaart markeert bij Lucas een dubbele beweging. Aan het eind van het evangelie is er een beweging omhoog, een vertrek. Aan het begin van Handelingen volgt op de beweging omhoog meteen een verwijzing naar de terugkeer, ā€˜op dezelfde manier als jullie Hem naar de hemel hebben zien gaan’ (Handelingen 1:11). Er is dus een beweging omhoog, meteen gevolgd door een beweging omlaag. Hoe moeten we nu die beweging omlaag begrijpen?

Traditio legis, de gave van de Wet
Om de beweging omlaag te begrijpen moeten we zoeken in de liturgie van de vroege kerk. In de vroege kerk was er nog geen onderscheid tussen de hemelvaart en de gave van de heilige geest op Pinksteren. De hemelvaart maakte deel uit van ƩƩn grote beweging van Jezus, door het dodenrijk heen, door de verrijzenis heen, omhoog naar de hemel naar de rechterhand van God. Het hoorde allemaal bij de paastijd die vijftig dagen duurde.

Tot in de vierde eeuw vielen Hemelvaart en Pinksteren in Jeruzalem op ƩƩn dag. Dat weten we uit het reisverslag van Egeria, een aanzienlijke dame uit het westen van het Romeinse rijk die in die tijd een pelgrimstocht naar het heilige land maakte. Ook andere bronnen uit die tijd vertellen dat Hemelvaart en Pinksteren samenvielen.

Hemelvaart en Pinksteren hoorden dus bij elkaar. Het opstijgen van Jezus was tegelijk een neerdalen.

Wat vierden ze op die dag? Natuurlijk de gave van de heilige Geest, zoals Handelingen 2 zegt. Maar ze vierden ook nog iets anders, iets wat wij vergeten zijn. De vroege christenen vierden op die dag ook dat Christus aan Petrus de Wet gaf. Met een technische term heet dat de Traditio legis, de gave van de Wet. Het gaat dan niet om een nieuwe Wet, maar om de Tora, de vijf boeken van Mozes, gelezen vanuit de ervaring dat Christus de levende is.

Als Mozes
Uit de beschrijving van Handelingen 2 kun je opmaken dat vroege christenen Pinksteren vierden tegen de achtergrond van het Joodse Wekenfeest, Sjavoeot. De lezing van Sjavoeot is Exodus 19–20, waar Mozes de Tora ontvangt op de berg SinaĆÆ en deze aan het volk geeft. De idee was nu dat Christus als Mozes bij zijn opstijgen naar de hemel tegelijk de Wet gaf aan de gemeente in de persoon van Petrus.

De basis voor die gedachte vinden we in Psalm 68. Deze psalm klonk in de vroege kerk bij de viering van Hemelvaart en Pinksteren. Paulus wist daar nog van. Hij verwijst ernaar in zijn brief aan de EfeziĆ«rs (Ef. 4:8–9). Het aardige is dat in Psalm 68:18–19 sprake is van Gods opstijgen op de berg en ā€˜het invorderen van gaven,’ maar dat de vroege kerk (misschien onder rabbijnse invloed) daarvan maakte ā€˜het geven van gaven,’ zoals we ook bij Paulus zien.

Hemelvaart en Pinksteren hoorden dus bij elkaar. Het opstijgen van Jezus was tegelijk een neerdalen. Dat neerdalen gebeurde in de Traditio legis, de overhandiging van een nieuw perspectief op het Oude Boek, samen met de gave van de Geest. De Geest onderwees je in dat perspectief. De Geest leerde je het Woord te bewaren en het te doen.

Traditio legis in Rome
De bloeitijd van deze beleving zien we tussen de vierde en de zesde eeuw, met name in Rome. Uit die tijd hebben we talloze afbeeldingen van de Traditio legis, vooral op oudchristelijke sarcofagen en op mozaĆÆeken in de christelijke basilica’s.

De afbeeldingen verschillen wel van elkaar. Jezus zit op een stoel of staat op een berg terwijl hij de Wet aan Petrus geeft. Soms staat Jezus op een hemelbol, zoals in de doopkapel in Napels. Of hij verschijnt terwijl hij opstijgt in de wolken, met een boekrol in zijn hand als symbool van de Wet, zoals in de basilica van Cosmas en Damianus in Rome.

We lopen het risico dat we ons blindstaren op de hemel, zoetjes getroost door de bemoediging van de Geest.

Liturgische verschuiving
In de loop van de tijd zijn Hemelvaart en Pinksteren los van elkaar komen te staan. Bij Augustinus, bisschop uit de vijfde eeuw, zie je dat al aankomen. In de Romeinse gebedenboeken (sacramentaria) uit de zesde eeuw worden beide feesten verder uit elkaar gehaald. De viering van Hemelvaart komt helemaal in het teken van het afscheid te staan. Op Pinksteren ligt de focus dan op de gave van de Geest. De gave van de Wet zien we dan niet meer.

Is het erg dat we de Traditio legis, de gave van de Wet, zijn kwijtgeraakt? Ik denk het wel. We lopen het risico dat we achterblijven met een afwachtend geloof. We lopen het risico dat we ons blindstaren op de hemel, zoetjes getroost door de bemoediging van de Geest. Dat is heel fijn voor de gemeente die naar de kerk komt voor een bemoedigend woord. Maar het is erg eenzijdig. De gave van de Wet betekent dat je de opdracht hebt hier en nu al deze aarde lief te hebben en te verzorgen. Dat is ooit trefzeker verwoord door Huub Oosterhuis, in ā€˜De tafel der armen’:

Aanschijn der aarde, wie zal jou vernieuwen?
Hij die alles zal zijn in allen,
heeft ons bestemd om, aarde, jouw aanschijn te vernieuwen.

Zorgen dat wie niets hebben hun rechtmatige deel krijgen. Zo zegt Lucas het over de eerste christenen: zij deelden hun bezit naar ieders behoeften en loofden God (Handelingen 2:41–47). De gemeente kan pas echt vieren als zij de verantwoordelijkheid voor deze wereld aanvaardt. De hemelvaart van Christus zet ons met beide benen stevig op Gods aarde. Alle reden dus op weer eens stil te staan bij de herkomst van Hemelvaartsdag!

Ari Troost is als docent verbonden aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Deze blog verscheen eerder ook op de website van de PThU.

Praatmee

Beluister onze podcast

#367 Jeffrey & Farshid Seyed Mehdi over oorlog Israƫl-Iran en een hoopvolle toekomst
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Raouf Leeraar
Video

Christenen voor Israƫl genoemd in VN-rapport over verdrijving Palestijnen, Raouf Leeraar reageert

Volgens VN-rapporteur Francesca Albanese zouden bijna 50 organisaties zich schuldig maken aan de verdrijving van Palestijnen. Dat schrijft zij in een nieuw rapport. In het rapport staat onder meer dat de bezetting van de Westelijke Jordaanoever blijf

Urkers
Video

Prachtig: honderden Urkers zingen uit volle borst 'Een toekomst vol van hoop'

'U geeft een toekomst vol van hoop. Dat heeft U aan ons beloofd. Niemand anders U alleen, leidt ons door dit leven heen', deze woorden komen uit het voor veel christenen bekende lied 'Een toekomst vol van hoop'. Het lied - afkomstig van de christelij

Ds. G. van Zanden
Video

Hervormde predikant vraagt toehoorders of hij hun internetgeschiedenis mag zien

"Mag ik jullie internetgeschiedenis eens zien? Nee hƩ? Dat dacht ik wel", aldus ds. G. van Zanden. De hervormde predikant uit Katwijk aan Zee stelde deze vraag in een recente preek aan zijn luisteraars. De predikant wees hen erop dat ze een streep mo

Ron van der Spoel
Video

Ron van der Spoel behandelt Psalm 80 in nieuwe gebedsvlog

Het gebed is onlosmakelijk verbonden aan het christelijk geloof, maar hoe bid je nu precies? In de Gebedsvlogs van IZB deelt PKN-predikant Ron van der Spoel waardevolle inzichten en praktische handvatten om gebed en stilte een plek te geven in je dag

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp vertelt hoe de discipelen tijdens Pinksteren met Gods Geest vervuld werden

Pinksteren ligt inmiddels alweer even achter ons, maar in een nieuwe aflevering van de serie 'Begin je dag met God' staat spreker en schrijver Wilkin van de Kamp nog een keer stil bij dit bijzondere heilsfeit. In onderstaande aflevering vertelt Van d

Drs. Piet Guijt
Column

Christenen moeten zich wapenen tegen dubieus piramideverhaal

Sinds maart 2025 gaat er een opmerkelijke theorie rond over verborgen structuren onder de Egyptische piramide van Chefren. De hype verspreidt zich razendsnel online, maar wetenschappelijke onderbouwing ontbreekt volledig. Sterker nog: betrokken onder

Rafael en Remilyn
Getuigenis

Rafael: van gangster tot Gods dienaar

Rafael, uit Cavite op de Filipijnen was gevreesd, gewelddadig en verslaafd. Maar toen Gods Woord hun gezin bereikte via het Project Filippus van Bible League, begon er iets te veranderen. Vandaag leidt hij zijn gezin in gebed en verspreidt hij het Ev

Ds. Kees van Velzen
Video

Christenen vertellen wat de kerk volgens hen meer dan ooit nodig heeft

Wat heeft de kerk meer dan ooit nodig? Deze vraag legden wij onlangs aan diverse christenen voor. Onder andere ds. Kees van Velzen, CU-Tweede Kamerlid Don Ceder, EO-presentator Jurjen ten Brinke, presentator Jan van den Bosch en theoloog Willem Ouwen

Meerartikelen

Willem Lingeman
Opinie

Hebben gelovigen de wet der tien geboden nodig?

Elke zondagmorgen buigen veel christenen zich onder het voorlezen van de Wet des Heeren, zoals die te vinden is in Exodus 20:1-17 en Deuteronomium 5:6-21. In veel kerken, met name van reformatorische signatuur, is dit zoals men zegt: ā€˜een goede gewoo

Zwitsers parlementsgebouw
Nieuws

Zwitserse overheid wil eiceldonatie voor vrouwen legaliseren

De Zwitserse Evangelische Alliantie (SEA) heeft zich uitgesproken tegen plannen van de overheid om eiceldonatie voor vrouwen te legaliseren. Volgens de christelijke koepelorganisatie brengt het wetsvoorstel ernstige ethische risico’s met zich mee en

Michal Canina Geske
Nieuws

Dochter van vermoorde christelijke uitgever dreigt Turkije te worden uitgezet

De Duitse Michal Canina Geske, de dochter van een in 2007 vermoorde christelijke uitgever in Turkije, dreigt na bijna dertig jaar Turkije te moeten verlaten. Dat meldt de Deutsche Welle. Michal was pas drie jaar oud toen ze met haar ouders naar Turki

Ds. J. Koppelaar
Video

HHK-predikant: Israƫl heeft het recht om zichzelf te verdedigen

Al ruim anderhalf jaar zijn Israƫl en Hamas met elkaar in oorlog. In het begin van de oorlog kozen veel mensen Israƫls kant. Vandaag de dag scharen steeds meer mensen zich achter de Palestijnen. Ds. J. Koppelaar - hersteld hervormd emerituspredikant

 Wilkin van de Kamp
Video

Volgens Wilkin van de Kamp verwaarloosde de kerk eeuwenlang het werk van de Heilige Geest

"In de vierde eeuw na Christus beschreef een theoloog de Heilige Geest al als de 'onbeschreven God', de God over wie niemand schrijft", aldus Wilkin van de Kamp. In een nieuwe aflevering van de serie 'Begin je dag met God' vertelt de spreker en schri

Elvis E
Video

Elvis E. is aanstaande zondag te zien bij Hour of Power

Zondag in Hour of Power het verhaal van de veelzijdige en muzikale Elvis E. De musicus groeide op in Nigeria en werd geboren als prins. Hij kende daar rijkdom en armoede. God betekent alles in zijn leven. "Waar ik tekort kom, vult God het voor mij in

HSV
Nieuws

Hersteld Hervormde Kerk versoepelt koers rond Herziene Statenvertaling

De Hersteld Hervormde Kerk (HHK) heeft haar standpunt ten aanzien van het gebruik van de Herziene Statenvertaling (HSV) versoepeld. Tijdens de synodevergadering van juni besloot het landelijke kerkverband dat het gebruik van de HSV niet langer wordt

Bart Bolhuis
Nieuws

Prominent ChristenUnie-lid stapt over naar Partij voor de Dieren

Bart Bolhuis, tot voor kort actief binnen de ChristenUnie, heeft bekendgemaakt dat hij per 1 augustus in dienst treedt als beleidsmedewerker bij de Tweede Kamerfractie van de Partij voor de Dieren. De overstap markeert een duidelijke breuk met zijn v

Gids bij de Bijbel
Nieuws

NBG helpt jongeren met 'Gids bij de Bijbel'

Wat staat er allemaal in de Bijbel? Spreekt God echt door de Bijbel? Bijbellezen, hoe doe je dat eigenlijk? Voor jongeren met dit soort vragen is er nu de Gids bij de Bijbel. "Deze Gids is een mega-handige, laagdrempelige, frisse en tegelijk verdiepe

Diederik van Dijk
Nieuws

SGP stelt Kamervragen over christenvervolging in Indonesiƫ

SGP-Kamerlid Diederik van Dijk heeft minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken schriftelijke vragen gesteld over christenvervolging in Indonesiƫ. Aanleiding daarvoor is de recente, zorgelijke berichtgeving die onder andere op deze website verscheen. H

Tweede Kamer
Nieuws

Kamer stemt na chaotische dag voor strenger asielbeleid: dit was de rol van de christelijke partijen

Na een lange dag vol onduidelijkheid en twijfel stemde de Tweede Kamer donderdag uiteindelijk in met de Asielnoodmaatregelenwet. In die wet staat onder meer dat illegaal in Nederland verblijven strafbaar wordt. SGP en ChristenUnie speelden gedurende

Sebastiaan van Wessem
Opinie

Oude Testament als gewelddadig afschrijven is riskant

'Voor veel christenen (ook voor mij) bestaat er een stilzwijgend conflict tussen deze twee gezichten van God', stelde Olaf ten Napel eerder deze week in dit Cvandaag-artikel. Veel christenen zullen het dilemma herkennen dat Olaf beschrijft als we kij