Hemelvaartsdag afschaffen, of toch niet?

Verdieping 25 mei 2022 Ari Troost, PThU
Hemelvaartsdag

Waarom zou je op Hemelvaartsdag naar de kerk gaan? Vaak is er geen dienst. En waar gaat het ook over? Jezus gaat naar de hemel of het afscheid van Jezus. Niet iets om je vrije ochtend aan te besteden. En toch beweer ik dat die hemelvaart heel belangrijk is. Ga mee op zoek naar de betekenis van Jezus’ hemelvaart, een tocht door Bijbel, liturgie en kunst. Maar eerst een jeugdherinnering.

Een jeugdherinnering
In mijn jeugd gingen we trouw op Hemelvaartsdag naar de Oud-Katholieke kerk in Den Haag. Ik bewaar er goede herinneringen aan. De pastoor las het verhaal van de hemelvaart van Jezus uit Handelingen 1:1–11 en Marcus 16:14–20. Meteen na de evangelielezing mocht ik als misdienaar de paaskaars doven. De paaskaars was immers het symbool van de verrezen Christus. Nu Jezus naar de hemel gegaan was kon de kaars uit. Het was een lange kaars op een hoge kandelaar. Alleen met een stok met een dover kon ik erbij. Heel voorzichtig, want je mocht de kaars niet aanraken. Iedereen keek in stilte toe. Langzaam kringelde de rook van de pit omhoog. Christus verdween in de lucht. Hemelvaart.

Staren naar de hemel
Mooie herinneringen, dat zeker. De meesten van ons zullen bij de hemelvaart wel aan vertrek of afscheid denken. Maar nu, zoveel jaren later, voel ik me daar toch wat ongemakkelijk bij. Doen we nu niet net zo als die Galileeërs uit het boek Handelingen die na Jezus’ hemelvaart naar de hemel bleven staren? ‘Terwijl Hij zo heenging en zij nog naar de hemel stonden te turen, stonden er opeens twee mannen naast hen in witte kleren, die zeiden: Galileeërs, wat staan jullie daar toch naar de hemel te kijken?

Wij zijn vroom op de hemel gericht, maar het lijkt wel of wij ondertussen vergeten deze aarde lief te hebben. We kijken omhoog en zien nauwelijks wie naast ons staan. Hoe heeft dat zo kunnen gebeuren? Laten we eens op zoek gaan, een zoektocht door Bijbel, liturgie en kunst.

De hemelvaart maakte deel uit van één grote beweging van Jezus, door het dodenrijk heen, door de verrijzenis heen, omhoog naar de hemel naar de rechterhand van God.

De dubbele beweging van hemelvaart
Laten we de zoektocht beginnen bij de evangeliën. Het is opvallend dat alleen Lukas over de hemelvaart vertelt. Matteüs en Johannes hebben het niet. Marcus heeft het wel (16:19), maar dat is een twijfelgeval omdat uitgerekend deze regel ontbreekt in een aantal oude handschriften.

Het bijzondere van Lucas is dat hij het twee keer vertelt, eerst aan het einde van het evangelie (Lucas. 24:50–53) en dan aan het begin van het boek Handelingen (1:9–11). Nu zijn het evangelie volgens Lucas en het boek Handelingen twee delen van één werk. De hemelvaart is hierin de scharnier tussen beide delen. Het draait letterlijk om de hemelvaart.

Dat draaipunt van de hemelvaart markeert bij Lucas een dubbele beweging. Aan het eind van het evangelie is er een beweging omhoog, een vertrek. Aan het begin van Handelingen volgt op de beweging omhoog meteen een verwijzing naar de terugkeer, ‘op dezelfde manier als jullie Hem naar de hemel hebben zien gaan’ (Handelingen 1:11). Er is dus een beweging omhoog, meteen gevolgd door een beweging omlaag. Hoe moeten we nu die beweging omlaag begrijpen?

Traditio legis, de gave van de Wet
Om de beweging omlaag te begrijpen moeten we zoeken in de liturgie van de vroege kerk. In de vroege kerk was er nog geen onderscheid tussen de hemelvaart en de gave van de heilige geest op Pinksteren. De hemelvaart maakte deel uit van één grote beweging van Jezus, door het dodenrijk heen, door de verrijzenis heen, omhoog naar de hemel naar de rechterhand van God. Het hoorde allemaal bij de paastijd die vijftig dagen duurde.

Tot in de vierde eeuw vielen Hemelvaart en Pinksteren in Jeruzalem op één dag. Dat weten we uit het reisverslag van Egeria, een aanzienlijke dame uit het westen van het Romeinse rijk die in die tijd een pelgrimstocht naar het heilige land maakte. Ook andere bronnen uit die tijd vertellen dat Hemelvaart en Pinksteren samenvielen.

Hemelvaart en Pinksteren hoorden dus bij elkaar. Het opstijgen van Jezus was tegelijk een neerdalen.

Wat vierden ze op die dag? Natuurlijk de gave van de heilige Geest, zoals Handelingen 2 zegt. Maar ze vierden ook nog iets anders, iets wat wij vergeten zijn. De vroege christenen vierden op die dag ook dat Christus aan Petrus de Wet gaf. Met een technische term heet dat de Traditio legis, de gave van de Wet. Het gaat dan niet om een nieuwe Wet, maar om de Tora, de vijf boeken van Mozes, gelezen vanuit de ervaring dat Christus de levende is.

Als Mozes
Uit de beschrijving van Handelingen 2 kun je opmaken dat vroege christenen Pinksteren vierden tegen de achtergrond van het Joodse Wekenfeest, Sjavoeot. De lezing van Sjavoeot is Exodus 19–20, waar Mozes de Tora ontvangt op de berg Sinaï en deze aan het volk geeft. De idee was nu dat Christus als Mozes bij zijn opstijgen naar de hemel tegelijk de Wet gaf aan de gemeente in de persoon van Petrus.

De basis voor die gedachte vinden we in Psalm 68. Deze psalm klonk in de vroege kerk bij de viering van Hemelvaart en Pinksteren. Paulus wist daar nog van. Hij verwijst ernaar in zijn brief aan de Efeziërs (Ef. 4:8–9). Het aardige is dat in Psalm 68:18–19 sprake is van Gods opstijgen op de berg en ‘het invorderen van gaven,’ maar dat de vroege kerk (misschien onder rabbijnse invloed) daarvan maakte ‘het geven van gaven,’ zoals we ook bij Paulus zien.

Hemelvaart en Pinksteren hoorden dus bij elkaar. Het opstijgen van Jezus was tegelijk een neerdalen. Dat neerdalen gebeurde in de Traditio legis, de overhandiging van een nieuw perspectief op het Oude Boek, samen met de gave van de Geest. De Geest onderwees je in dat perspectief. De Geest leerde je het Woord te bewaren en het te doen.

Traditio legis in Rome
De bloeitijd van deze beleving zien we tussen de vierde en de zesde eeuw, met name in Rome. Uit die tijd hebben we talloze afbeeldingen van de Traditio legis, vooral op oudchristelijke sarcofagen en op mozaïeken in de christelijke basilica’s.

De afbeeldingen verschillen wel van elkaar. Jezus zit op een stoel of staat op een berg terwijl hij de Wet aan Petrus geeft. Soms staat Jezus op een hemelbol, zoals in de doopkapel in Napels. Of hij verschijnt terwijl hij opstijgt in de wolken, met een boekrol in zijn hand als symbool van de Wet, zoals in de basilica van Cosmas en Damianus in Rome.

We lopen het risico dat we ons blindstaren op de hemel, zoetjes getroost door de bemoediging van de Geest.

Liturgische verschuiving
In de loop van de tijd zijn Hemelvaart en Pinksteren los van elkaar komen te staan. Bij Augustinus, bisschop uit de vijfde eeuw, zie je dat al aankomen. In de Romeinse gebedenboeken (sacramentaria) uit de zesde eeuw worden beide feesten verder uit elkaar gehaald. De viering van Hemelvaart komt helemaal in het teken van het afscheid te staan. Op Pinksteren ligt de focus dan op de gave van de Geest. De gave van de Wet zien we dan niet meer.

Is het erg dat we de Traditio legis, de gave van de Wet, zijn kwijtgeraakt? Ik denk het wel. We lopen het risico dat we achterblijven met een afwachtend geloof. We lopen het risico dat we ons blindstaren op de hemel, zoetjes getroost door de bemoediging van de Geest. Dat is heel fijn voor de gemeente die naar de kerk komt voor een bemoedigend woord. Maar het is erg eenzijdig. De gave van de Wet betekent dat je de opdracht hebt hier en nu al deze aarde lief te hebben en te verzorgen. Dat is ooit trefzeker verwoord door Huub Oosterhuis, in ‘De tafel der armen’:

Aanschijn der aarde, wie zal jou vernieuwen?
Hij die alles zal zijn in allen,
heeft ons bestemd om, aarde, jouw aanschijn te vernieuwen.

Zorgen dat wie niets hebben hun rechtmatige deel krijgen. Zo zegt Lucas het over de eerste christenen: zij deelden hun bezit naar ieders behoeften en loofden God (Handelingen 2:41–47). De gemeente kan pas echt vieren als zij de verantwoordelijkheid voor deze wereld aanvaardt. De hemelvaart van Christus zet ons met beide benen stevig op Gods aarde. Alle reden dus op weer eens stil te staan bij de herkomst van Hemelvaartsdag!

Ari Troost is als docent verbonden aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Deze blog verscheen eerder ook op de website van de PThU.

Praatmee

Beluister onze podcast

#368 Patrick & Jeffrey over de SGP, strafbaarstelling illegaliteit en pro-Palestijnse PKN-dominees
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Britse Lagerhuis
Nieuws

Ochtendgebeden in Brits parlement worden niet afgeschaft

In het Britse Lagerhuis wordt al eeuwenlang elke werkdag begonnen met gebed. Deze gewoonte ligt echter opnieuw onder vuur. Humanists UK noemt de praktijk “oneerlijk” voor parlementsleden die geen christen zijn en pleit voor afschaffing. Toch gaf de h

Nigeria geweld
Nieuws

Nigeriaanse christenen gedood na nieuwe aanvallen Fulani-herders

In Nigeria zijn christenen opnieuw slachtoffer geworden van geweld. Fulani-herders vielen maandagavond twee dorpen aan in de staat Kaduna, waarbij twee christenen werden gedood en drie anderen gewond raakten. Dit melden lokale bewoners aan Christian

Europese Unie
Nieuws

Hongaarse politica slaat alarm na ‘antichristelijk’ rapport

"Binnen de Europese Unie (EU) wordt goddeloosheid steeds meer zichtbaar", waarschuwt de Hongaarse regeringscommissaris Bernadett Petri. Aanleiding is een rapport van het European Parliamentary Forum for Sexual and Reproductive Rights (EPF), dat volge

Rafael en Remilyn
Getuigenis

Rafael: van gangster tot Gods dienaar

Rafael, uit Cavite op de Filipijnen was gevreesd, gewelddadig en verslaafd. Maar toen Gods Woord hun gezin bereikte via het Project Filippus van Bible League, begon er iets te veranderen. Vandaag leidt hij zijn gezin in gebed en verspreidt hij het Ev

Kenneth Moales Jr
Nieuws

Amerikaanse voorganger overleeft gewelddadige carjacking: "Een wonder dat ik nog leef"

Voorganger Kenneth Moales Jr. uit de Amerikaanse staat Connecticut overleefde eind juni een gewelddadige carjacking in Baltimore. Tijdens de carjacking werd hij door een 16-jarige jongen met een vuurwapen bedreigd. Moales, verbonden aan de Pentecosta

Ds. G. van Zanden
Video

Hervormde predikant vraagt toehoorders of hij hun internetgeschiedenis mag zien

"Mag ik jullie internetgeschiedenis eens zien? Nee, hé? Dat dacht ik wel", aldus ds. G. van Zanden. De hervormde predikant uit Katwijk aan Zee stelde deze vraag in een recente preek aan zijn luisteraars. De predikant wees hen erop dat ze een streep m

Ds. D. M. Heikoop
Boekfragment

Wees nuchter en waakzaam: Petrus’ alarm tegen de duivel

Achter alle weerstand die christenen in hun omgeving ontmoeten en achter alle kwaadsprekerij over hen, ziet Petrus één vijand bezig: de duivel (Grieks: diabolos) (vs. 8), de grote tegenstander van God en Zijn gemeente. En daarom roept hij met een tweevou

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp: "Het is essentieel om Gods Geest alle ruimte te geven"

Als je wil dat Gods Geest werkzaam wordt in je leven, moet je Hem wel de ruimte geven. Dat stelt spreker en schrijver Wilkin van de Kamp in een nieuwe aflevering van de serie 'Levenslicht'. Van de Kamp behandelt in deze video Handelingen 19 waar Paul

Meerartikelen

Gerdien Lassche - Nelleke Plomp
Interview

Steeds minder mensen krijgen kinderen: slecht nieuws? Christenen reageren

Wereldwijd daalt het geboortecijfer en dat baart de Verenigde Naties (VN) zorgen. In veel landen besluiten mensen minder of zelfs helemaal geen kinderen te willen krijgen. Oorlogen, de klimaatcrisis én financiële onzekerheid spelen daarin een grote r

Don Ceder en Mirjam Bikker
Nieuws

ChristenUnie stelt Kamervragen over onveiligheid Joodse leerlingen op scholen

De ChristenUnie maakt zich grote zorgen over het toenemende antisemitisme binnen het Nederlandse onderwijs. Kamerleden Mirjam Bikker en Don Ceder hebben daarom schriftelijke vragen gesteld aan de minister en staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en

Billy Graham
Nieuws

Excuses voor gebruiken van Graham-preken in anti-Trump-campagne

De politieke organisatie Evangelicals for Harris, inmiddels omgedoopt tot Evangelicals for America, heeft excuses aangeboden. De groep gebruikte preekfragmenten van de in 2018 overleden evangelist Billy Graham in een campagne tegen president Donald T

Ds. W. A. Zondag
Video

Volgens ds. Zondag kun je weten of je wel of niet uitverkoren bent

'Ben ik wel of niet uitverkoren?' Het is een vraag die met name christenen uit de rechterflank van de refogezindte bezighoudt. Volgens ds. W. A. Zondag kun je echter wél weten of je wel of niet uitverkoren bent. In onderstaand preekfragment noemt de

Henk Willem Laan
Video

Henk-Willem Laan aanstaande zondag te zien bij Hour of Power

Henk-Willem Laan is aanstaande zondag te zien bij Hour of Power. De directeur van Stichting Het Gehandicapte Kind heeft zelf een zoon die meervoudig gehandicapt is. "Joas is mijn geliefde zoon en inspiratiebron, waardoor ik dit werk ben gaan doen. Er

Uitgezet
Nieuws

Amerika zet vader én voorganger na twintig jaar uit: "We zijn uit elkaar gerukt"

Pastor Maurilio Ambrocio is na een verblijf van meer dan twintig jaar in Amerika uitgezet naar Guatemala. De 42-jarige vader van vijf kinderen leidde jarenlang de Iglesia de Santidad Vida Nueva in Florida. In april werd hij tijdens een routinematige

LHBTI
Video

Wat zegt de Bijbel over het LHBTI-denken? Documentaire op komst

In een tijd waarin liefde vooral wordt verbonden aan gevoel, zelfexpressie en identiteit, rijst de vraag: is er nog ruimte voor een andere stem? Wat zegt de Bijbel over liefde, identiteit en waarheid - en hoe verhouden die zich tot thema’s als homose

Syrie
Nieuws

Raad van Kerken vraagt in brief aan ministers steun voor Syrische christenen

De Raad van Kerken heeft in een brief aan het demissionaire kabinet om steun gevraagd voor christelijke minderheden in Syrië. Dat meldt de organisatie zelf op haar website. Reden daarvoor is dat de positie van christenen in het land steeds benarder l

pastor
Nieuws

Baptistenpredikant en gemeentelid vermoord tijdens kerkdienst in Nigeria

Tijdens een kerkelijke bijeenkomst zijn deze week een predikant en een gemeentelid van de Bege Baptistenkerk in Yaribori (Katsina, Noordwest-Nigeria) doodgeschoten. De aanval werd vermoedelijk door islamitische extremisten uitgevoerd. Een vrouwelijke

pakistan
Nieuws

Twee christelijke jongens in Pakistan vrijgesproken van blasfemie na jarenlange rechtszaak

Twee jonge christenen uit Pakistan zijn deze week vrijgesproken van blasfemie. Ze zaten bijna twee jaar vast op basis van valse beschuldigingen. De katholieke jongens Adil Babar en Simon Nadeem waren nog maar 18 en 14 jaar oud toen ze in mei 2023 wer

Jacobs
Column

Voor het bouwen van een brug zijn twee kades nodig

Opperrabbijn Jacobs was in Friesland bij een bijeenkomst als onderdeel van zijn opdracht om bruggen te bouwen. Maar dat bouwen van bruggen gaat vaak erg moeizaam, zo zet hij uiteen in zijn nieuwe onderstaande dagboek. 'Om een verbinding te maken tuss

Jan Pieter Verweij
Opinie

Tegen de stroom in: op zoek naar profetische politiek

Het kabinet is gevallen, de eerste congressen zijn geweest en de eerste lijsttrekkers benoemd. De race is begonnen. Het regent al verkiezingsbeloften: “deze keer niet met de PVV”, “deze keer maken we “het strengste asielbeleid wel waar”, “deze keer r