Hemelvaartsdag afschaffen, of toch niet?

Verdieping 25 mei 2022 Ari Troost, PThU
Hemelvaartsdag

Waarom zou je op Hemelvaartsdag naar de kerk gaan? Vaak is er geen dienst. En waar gaat het ook over? Jezus gaat naar de hemel of het afscheid van Jezus. Niet iets om je vrije ochtend aan te besteden. En toch beweer ik dat die hemelvaart heel belangrijk is. Ga mee op zoek naar de betekenis van Jezus’ hemelvaart, een tocht door Bijbel, liturgie en kunst. Maar eerst een jeugdherinnering.

Een jeugdherinnering
In mijn jeugd gingen we trouw op Hemelvaartsdag naar de Oud-Katholieke kerk in Den Haag. Ik bewaar er goede herinneringen aan. De pastoor las het verhaal van de hemelvaart van Jezus uit Handelingen 1:1–11 en Marcus 16:14–20. Meteen na de evangelielezing mocht ik als misdienaar de paaskaars doven. De paaskaars was immers het symbool van de verrezen Christus. Nu Jezus naar de hemel gegaan was kon de kaars uit. Het was een lange kaars op een hoge kandelaar. Alleen met een stok met een dover kon ik erbij. Heel voorzichtig, want je mocht de kaars niet aanraken. Iedereen keek in stilte toe. Langzaam kringelde de rook van de pit omhoog. Christus verdween in de lucht. Hemelvaart.

Staren naar de hemel
Mooie herinneringen, dat zeker. De meesten van ons zullen bij de hemelvaart wel aan vertrek of afscheid denken. Maar nu, zoveel jaren later, voel ik me daar toch wat ongemakkelijk bij. Doen we nu niet net zo als die Galileeërs uit het boek Handelingen die na Jezus’ hemelvaart naar de hemel bleven staren? ‘Terwijl Hij zo heenging en zij nog naar de hemel stonden te turen, stonden er opeens twee mannen naast hen in witte kleren, die zeiden: Galileeërs, wat staan jullie daar toch naar de hemel te kijken?

Wij zijn vroom op de hemel gericht, maar het lijkt wel of wij ondertussen vergeten deze aarde lief te hebben. We kijken omhoog en zien nauwelijks wie naast ons staan. Hoe heeft dat zo kunnen gebeuren? Laten we eens op zoek gaan, een zoektocht door Bijbel, liturgie en kunst.

De hemelvaart maakte deel uit van één grote beweging van Jezus, door het dodenrijk heen, door de verrijzenis heen, omhoog naar de hemel naar de rechterhand van God.

De dubbele beweging van hemelvaart
Laten we de zoektocht beginnen bij de evangeliën. Het is opvallend dat alleen Lukas over de hemelvaart vertelt. Matteüs en Johannes hebben het niet. Marcus heeft het wel (16:19), maar dat is een twijfelgeval omdat uitgerekend deze regel ontbreekt in een aantal oude handschriften.

Het bijzondere van Lucas is dat hij het twee keer vertelt, eerst aan het einde van het evangelie (Lucas. 24:50–53) en dan aan het begin van het boek Handelingen (1:9–11). Nu zijn het evangelie volgens Lucas en het boek Handelingen twee delen van één werk. De hemelvaart is hierin de scharnier tussen beide delen. Het draait letterlijk om de hemelvaart.

Dat draaipunt van de hemelvaart markeert bij Lucas een dubbele beweging. Aan het eind van het evangelie is er een beweging omhoog, een vertrek. Aan het begin van Handelingen volgt op de beweging omhoog meteen een verwijzing naar de terugkeer, ‘op dezelfde manier als jullie Hem naar de hemel hebben zien gaan’ (Handelingen 1:11). Er is dus een beweging omhoog, meteen gevolgd door een beweging omlaag. Hoe moeten we nu die beweging omlaag begrijpen?

Traditio legis, de gave van de Wet
Om de beweging omlaag te begrijpen moeten we zoeken in de liturgie van de vroege kerk. In de vroege kerk was er nog geen onderscheid tussen de hemelvaart en de gave van de heilige geest op Pinksteren. De hemelvaart maakte deel uit van één grote beweging van Jezus, door het dodenrijk heen, door de verrijzenis heen, omhoog naar de hemel naar de rechterhand van God. Het hoorde allemaal bij de paastijd die vijftig dagen duurde.

Tot in de vierde eeuw vielen Hemelvaart en Pinksteren in Jeruzalem op één dag. Dat weten we uit het reisverslag van Egeria, een aanzienlijke dame uit het westen van het Romeinse rijk die in die tijd een pelgrimstocht naar het heilige land maakte. Ook andere bronnen uit die tijd vertellen dat Hemelvaart en Pinksteren samenvielen.

Hemelvaart en Pinksteren hoorden dus bij elkaar. Het opstijgen van Jezus was tegelijk een neerdalen.

Wat vierden ze op die dag? Natuurlijk de gave van de heilige Geest, zoals Handelingen 2 zegt. Maar ze vierden ook nog iets anders, iets wat wij vergeten zijn. De vroege christenen vierden op die dag ook dat Christus aan Petrus de Wet gaf. Met een technische term heet dat de Traditio legis, de gave van de Wet. Het gaat dan niet om een nieuwe Wet, maar om de Tora, de vijf boeken van Mozes, gelezen vanuit de ervaring dat Christus de levende is.

Als Mozes
Uit de beschrijving van Handelingen 2 kun je opmaken dat vroege christenen Pinksteren vierden tegen de achtergrond van het Joodse Wekenfeest, Sjavoeot. De lezing van Sjavoeot is Exodus 19–20, waar Mozes de Tora ontvangt op de berg Sinaï en deze aan het volk geeft. De idee was nu dat Christus als Mozes bij zijn opstijgen naar de hemel tegelijk de Wet gaf aan de gemeente in de persoon van Petrus.

De basis voor die gedachte vinden we in Psalm 68. Deze psalm klonk in de vroege kerk bij de viering van Hemelvaart en Pinksteren. Paulus wist daar nog van. Hij verwijst ernaar in zijn brief aan de Efeziërs (Ef. 4:8–9). Het aardige is dat in Psalm 68:18–19 sprake is van Gods opstijgen op de berg en ‘het invorderen van gaven,’ maar dat de vroege kerk (misschien onder rabbijnse invloed) daarvan maakte ‘het geven van gaven,’ zoals we ook bij Paulus zien.

Hemelvaart en Pinksteren hoorden dus bij elkaar. Het opstijgen van Jezus was tegelijk een neerdalen. Dat neerdalen gebeurde in de Traditio legis, de overhandiging van een nieuw perspectief op het Oude Boek, samen met de gave van de Geest. De Geest onderwees je in dat perspectief. De Geest leerde je het Woord te bewaren en het te doen.

Traditio legis in Rome
De bloeitijd van deze beleving zien we tussen de vierde en de zesde eeuw, met name in Rome. Uit die tijd hebben we talloze afbeeldingen van de Traditio legis, vooral op oudchristelijke sarcofagen en op mozaïeken in de christelijke basilica’s.

De afbeeldingen verschillen wel van elkaar. Jezus zit op een stoel of staat op een berg terwijl hij de Wet aan Petrus geeft. Soms staat Jezus op een hemelbol, zoals in de doopkapel in Napels. Of hij verschijnt terwijl hij opstijgt in de wolken, met een boekrol in zijn hand als symbool van de Wet, zoals in de basilica van Cosmas en Damianus in Rome.

We lopen het risico dat we ons blindstaren op de hemel, zoetjes getroost door de bemoediging van de Geest.

Liturgische verschuiving
In de loop van de tijd zijn Hemelvaart en Pinksteren los van elkaar komen te staan. Bij Augustinus, bisschop uit de vijfde eeuw, zie je dat al aankomen. In de Romeinse gebedenboeken (sacramentaria) uit de zesde eeuw worden beide feesten verder uit elkaar gehaald. De viering van Hemelvaart komt helemaal in het teken van het afscheid te staan. Op Pinksteren ligt de focus dan op de gave van de Geest. De gave van de Wet zien we dan niet meer.

Is het erg dat we de Traditio legis, de gave van de Wet, zijn kwijtgeraakt? Ik denk het wel. We lopen het risico dat we achterblijven met een afwachtend geloof. We lopen het risico dat we ons blindstaren op de hemel, zoetjes getroost door de bemoediging van de Geest. Dat is heel fijn voor de gemeente die naar de kerk komt voor een bemoedigend woord. Maar het is erg eenzijdig. De gave van de Wet betekent dat je de opdracht hebt hier en nu al deze aarde lief te hebben en te verzorgen. Dat is ooit trefzeker verwoord door Huub Oosterhuis, in ‘De tafel der armen’:

Aanschijn der aarde, wie zal jou vernieuwen?
Hij die alles zal zijn in allen,
heeft ons bestemd om, aarde, jouw aanschijn te vernieuwen.

Zorgen dat wie niets hebben hun rechtmatige deel krijgen. Zo zegt Lucas het over de eerste christenen: zij deelden hun bezit naar ieders behoeften en loofden God (Handelingen 2:41–47). De gemeente kan pas echt vieren als zij de verantwoordelijkheid voor deze wereld aanvaardt. De hemelvaart van Christus zet ons met beide benen stevig op Gods aarde. Alle reden dus op weer eens stil te staan bij de herkomst van Hemelvaartsdag!

Ari Troost is als docent verbonden aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Deze blog verscheen eerder ook op de website van de PThU.

Praatmee

Beluister onze podcast

#343 Patrick & Jeffrey over aanhouding evangelist, migratievisie ChristenUnie & de PKN
Bekijk alle afleveringen
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Arenda Haasnoot
Video

Video: Ds. Arenda Haasnoot over open brief aan PKN-synode rond Israëlstandpunt

Meer dan honderd predikanten en kerkenraden hebben een open brief gestuurd aan de synodeleden van de Protestantse Kerk in Nederland. Het betreft de PKN-nota ‘Uw Koninkrijk Kome’ die over het Israelisch-Palestijns conflict gaat. Eerder tekende Christe

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp stelt dat je godsbeeld bepalend is voor hoe je naar jezelf kijkt

"Door de jaren heen heb ik gezien dat hoeverre iemand zich God voorstelt bepalend is voor hoe hij of zij in het leven staat. Maar ook hoe iemand naar zichzelf en de ander kijkt", zegt Wilkin van de Kamp. In een nieuwe aflevering van de serie 'Begin j

Ds. P. den Ouden
Video

Wat is ons houvast als we kampen met ongeloof en twijfel? HHK-predikant geeft antwoord

Waar kun je houvast en zekerheid vinden als je kampt met twijfel en ongeloof? Die vraag stelde ds. P. den Ouden onlangs in een preek. Het antwoord daarop is volgens de hersteld hervormde predikant uit Katwijk aan Zee Gods Woord zelf. Den Ouden: "De H

Ron van der Spoel
Video

Ron van der Spoel roept je op om te zingen als alles tegenzit

"Ga maar zingen van Gods grootheid en nabijheid op het moment dat je het niet ziet zitten", die oproep doet Ron van der Spoel in een nieuwe video van IZB. Van der Spoel behandelt in deze video Psalm 70, waarin David ondanks tegenslagen tóch zingt van

Ruissen
Nieuws

SGP vraagt spoeddebat in Europees Parlement aan naar aanleiding van geweldsuitbarsting in Amsterdam

Bert-Jan Ruissen, Europarlementariër namens de SGP, heeft een spoeddebat aangevraagd in het Europees Parlement over de gewelddadigheden tegen Joden in Amsterdam afgelopen nacht. Het debat zou dan plaatsvinden op woensdag 13 november of donderdag 14 n

korte film 'Familie Martinez: Colombia'
Video

Colombiaanse familie deelt Jezus' boodschap in gevaarlijk gebied

De korte film 'Familie Martinez: Colombia' gaat over familie Martinez die door God zijn geroepen om het Evangelie te delen op enkele van de moeilijkste en gevaarlijkste plekken ter wereld. Deze korte speelfilm geeft je een idee van de spanning die ev

Trouw en Trump
Nieuws

Hoofdredacteur Trouw: 'Trumps christenen hebben hun geloofwaardigheid verloren'

'Trumps christenen hebben deze verkiezing gewonnen, maar hun geloofwaardigheid verloren', zo stelt Karel Smouter, hoofdredacteur van het dagblad Trouw, naar aanleiding van de verkiezingsoverwinning van de Amerikaanse president Donald Trump. “Veel men

ds. M. Maas
Video

Ds. Maas over het getal 666: "De mens wil als God zijn"

In Openbaring 13 lezen we over het beest uit de zee en het beest uit de aarde. "Achter dit beest gaan mensen schuil. De mens die geschapen is op de zesde dag en met het getal zes wordt aangeduid. Maar men streeft ernaar om van een zesje een zeven, he

Meerartikelen

Boko Haram
Nieuws

Helft slachtoffers van onthoofdingsvideo Boko Haram was christen

Aanhangers van de terreurbeweging Boko Haram, hebben eind oktober een schokkende video gepubliceerd waarin de onthoofding van vier personen wordt vastgelegd. Deze mensen werden eerder ontvoerd in de noordoostelijke staat Borno in Nigeria, een gebied

ds. S. T. Lagendijk
Video

Terugkijken: ds. Lagendijk beantwoordt Refoweb-vragen

In onderstaande aflevering van 'Pastorie online', een programma van Refoweb.nl op de Reformatorische Omroep, is ds. S. T. Lagendijk te gast om te spreken over het thema 'Van dood naar leven'. De predikant verhuisde zo’n drie jaar geleden van de dorpj

Rene de Reuver
Nieuws

Scriba PKN veroordeelt geweld in Amsterdam: 'We staan op voor onze Joodse medeburgers

René de Reuver, scriba van de  Protestantse Kerk in Nederland (PKN), zegt in een officiële reactie ‘met afschuw’ kennis te hebben genomen van het geweld tegen Joodse voetbalsupporters donderdagavond in Amsterdam. Beelden van betiteld wordt als een ‘J

Christian Stier
Video

Israël is Gods uurwerk: hoe laat is het nu?

Als je wilt weten hoe laat het is op Gods profetische tijdklok, dan moet je vooral naar Israël kijken. Alle profeten, apostelen en ook de Heere Jezus Zelf dachten en redeneerden altijd vanuit Israël én vanuit Gods plan met Israël. Maak even tijd voor

nigeria
Nieuws

Islamitisch geweld Nigeria laait opnieuw op: drie christenen gedood

In Nigeria zijn opnieuw christenen om het leven gekomen door toenemend geweld in de centrale regio van het land. Op zondag 3 november werd de 30-jarige christen Fwangshak Lesun uit het dorp Daika, Plateau State, in een hinderlaag gelokt en doodgescho

CHE logo
Nieuws

CHE ook dit jaar in top van beste hogescholen

De Christelijke Hogeschool Ede behaalt dit jaar de tweede plaats in de landelijke Keuzegidsranking van beste middelgrote hogescholen. Met 74 punten scoorde de CHE 1,5 punt hoger dan vorig jaar, toen de CHE op de 4e plaats stond. Daarmee staat de CHE

Johan Roodnat
Nieuws

Johan Roodnat nieuwe voorzitter van SGP-jongeren

Johan Roodnat (22) is deze maand verkozen tot nieuwe voorzitter van SGP-jongeren. Hij neemt het stokje over van Jelmer Kruidenier. Johan Roodnat volgt aan de Universiteit Leiden de master Encyclopedie en Filosofie van het Recht. Naast zijn studie hee

Martin Koornstra
Preekverslag

Volgens Martin Koornstra geeft God overvloedig: “De zegen is mooier dan het wonder”

“Jezus is gekomen om leven in overvloed te geven, en de duivel probeert te stelen wat ons toebehoort. Op alle terreinen van het leven.” Deze les deelde Martin Koornstra onlangs tijdens zijn preek ‘Leven in overvloed’ in de Levend Evangelie Gemeente (

Nigeria
Nieuws

Grote wanhoop onder Nigeriaanse christenen: "Wij worden afgeslacht als dieren"

In Nigeria heerst diepe wanhoop onder christenen. Afgelopen vrijdag en zaterdag (1 en 2 november) zijn in de Nigeriaanse staat Benue zes christenen gedood door Fulani-herders. Twee dagen eerder waren in een nabijgelegen dorp al vijftien christenen om

PKN-synode
Nieuws

PKN-synode aanvaardt rapport Israël en Palestijnse christenen ondanks kritiek

Tijdens de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) is een rapport over de houding van de kerk tegenover Joden en Palestijnse christenen aangenomen. De synode verwierp het tegenvoorstel om de nota te splitsen. De nota 'Uw koninkrij

Lilian Janse
Nieuws

SGP Vlissingen wil vrouwen op kieslijst Tweede Kamer: "Wij vinden het de hoogste tijd"

Ze was al de eerste vrouw die zich verkiesbaar stelde voor de SGP, maar als het aan de lokale fractie van Vlissingen ligt, wordt Lilian Janse ook de eerste vrouw op de kieslijst voor de Tweede Kamer. Dit besluit nam de lokale fractie woensdagavond ti

Inge Verhoef
Nieuws

Christelijke media-organisatie brengt hoop: "Miljoenen Arabieren zien geen uitweg"

Terwijl de spanningen in de Arabische wereld oplopen, heeft Arab Vision, een christelijke media-organisatie, een ander geluid. “Juist nu, met de oorlog en de crisis, hebben wij een ander verhaal te vertellen”, zegt Inge Verhoef, internationaal direct