Ongevaccineerden als zondebok is slecht nieuws voor iedereen

Dagelijks leven16 september 2021 Jan-Jaap van Peperstraten

Ik heb geen specialistische kennis over vaccins, virussen of IT-aangelegenheden. Ik weet echter wel een heleboel over menselijk gedrag en zondebokmechanismen in het bijzonder. Ik verwacht dat ongevaccineerden op korte termijn tot zondebok gemaakt gaan worden. Dat zal voor iedereen slecht uitpakken. Het Oude Normaal komt er namelijk niet van terug. We maken wel iets nieuws: een onaangename nieuwe toekomst.

Ik denk dat we aan het begin van een zondebokcyclus staan omdat álle ingrediënten aanwezig zijn: collectieve frustratie, twee partijen die beiden overtuigd zijn van hun gelijk, een meerderheid die groot genoeg is om een minderheid actief buiten te sluiten én een politieke wenselijkheid om een zondebok aan te wijzen.

Als de actieve uitsluiting en stigmatisering van een impopulaire minderheid écht begint heeft waarschuwen geen zin meer.

Dat vaccineren op zich goed is staat voor mij buiten kijf. In zondebokmechanismen is de waarheid echter niet meer relevant. Sterker nog: hoe groter het gelijk van de meerderheid is, des te sneller kan de dynamiek draaien. Het aanwijzen van een zondebok die verantwoordelijk wordt gehouden voor onze frustratie dat we niet terug zijn bij het Oude Normaal is namelijk een uiting van onze collectieve psychologie, geen antwoord op de vraag wie er zakelijk gesproken gelijk heeft. Ook de vraag of maatregel a of b passend of proportioneel is, is minder relevant, het gaat om het psychische proces - niet om de maatregel.

Ik vind het zaak om me nu uit te spreken. De contouren worden duidelijk, maar als de actieve uitsluiting en stigmatisering van een impopulaire minderheid écht begint heeft waarschuwen geen zin meer. De dwang om “partij te kiezen” zal dan al onweerstaanbaar zijn.

Er zijn zoals gezegd vier katalysatoren van een zondebokdynamiek.

Allereerst: Hoewel een groot deel van de bevolking gevaccineerd is, is de terugkeer naar het Oude Normaal nog niet in zicht. De uitgesproken en onuitgesproken frustratie hierover klotst tegen de plinten. Deze frustratie zoekt een psychische uitweg. De meest gebruikelijke uitweg van collectieve frustratie is het aanwijzen van een zondebok. Het uitsluiten en straffen van een zondebok vermindert de psychische pijn van de in-group. De "beste" zondebok is een groep die makkelijk aan te wijzen is als mensen die vreemde of onredelijke dingen geloven.

Of één van de twee wérkelijk gelijk heeft doet er niet meer toe. Waar het om gaat is dat de één de ander niet meer gaat overtuigen.

Ten tweede: beide partijen geloven in hun gelijk. Of één van de twee wérkelijk gelijk heeft doet er niet meer toe. Waar het om gaat is dat de één de ander niet meer gaat overtuigen. Uiteindelijk zal zo'n 80 procent van de bevolking gevaccineerd zijn en dit is objectief gesproken een groot succes. Wie gevaccineerd is, is er tevreden mee. Wie niet wil zal niet makkelijk overtuigd worden. Beiden hebben hun gevoelde “gelijk”. In Frankrijk hadden de maatregelen effect om dat mensen nog een zetje nodig hadden. In Nederland hebben mensen hun keuze al gemaakt. Wie hetzelfde doet in een andere situatie, doet iets anders.

De overheid heeft verder niet ingezet op het creëren van draagvlak of het uitstralen van geloofwaardigheid. Het tegendeel is het geval. Zelfs als de minister gelijk heeft wordt zijn gelijk door veel mensen met wantrouwen begroet. De huidige regering toont zich op veel dossiers onbetrouwbaar. De toeslagenaffaire is geen incident meer. Er wordt geen zichtbare verantwoordelijkheid genomen.

Het wordt in een dergelijke context onweerstaanbaar – als de zo vurig gewenste normaliteit niet terugkeert – om de verantwoordelijkheid elders neer te leggen. Het wordt dan als politiek wenselijk ervaren om een “out-group” van ongevaccineerden aan te wijzen. Gezien de mate van collectieve frustratie kan dit zelfs tot enige waardering voor de regeringspartijen leiden.

Ik zie de taal van de voorstanders van uitsluitende maatregelen snel verharden.

Ironisch genoeg was de vaccinatiecampagne succesvol genoeg om de out-group klein genoeg te maken om uit te kunnen sluiten. Vanaf een verhouding van 75-80 procent tot 25-20 procent kan een meerderheid makkelijk het idee krijgen dat ze geen rekening meer moeten houden met een minderheid.

Dit proces is geestelijk al aan de gang. Ik zie de taal van de voorstanders van uitsluitende maatregelen snel verharden. Dit proces is dus al aan de gang. Een Duitse commentator die zich normaal gematigd uitdrukt vergelijkt ongevaccineerden inmiddels met jihadisten. Hij krijgt hiervoor applaus. Een ander teken is dat álle bezwaren tegen vaccinatie op één hoop worden gegooid en geassocieerd met onaangename mensen en bewegingen zoals die van Willem Engel. De ongevaccineerden worden zó tot wappie-gemaakten.

Daar hebben we de Willem-Engel-beweging en aanverwanten niet mee. Het verkrijgen van outsiderstatus is aan de ene kant onaangenaam maar aan de andere kant ook een vorm van aandacht verkrijgen. Negatieve aandacht is ook aandacht. – zoals elke leraar weet die te maken heeft met kinderen die aandacht tekort komen. Als je niet positief kan opvallen val je negatief op, en stigmatisering en buitensluiting (benoemen tot probleemgeval, aanmelden bij instanties etc.) versterkt wat het zegt te bestrijden.

Neerbuigende communicatie is niet overtuigend, maar functioneert vooral om afstand te scheppen of te benadrukken tussen de in-group en de out-group.

De meeste voorbeelden van communicatieve radicalisering zijn subtieler. Deze subtiele radicaliseringen zijn ernstiger omdat zelfs de zender misschien niet goed weet aan welk proces hij deel neemt. Als het Amerikaanse CDC “You are not a horse” twittert is de boodschap slechts deels dat je geen Ivermectine moet nemen. Op het relationele vlak drukt de tweet in de eerste plaats neerbuigendheid uit. Wie Ivermectine neemt is te dom om te weten dat hij geen paard is en moet hierop worden gewezen door wijze mensen (zoals onszelf, en als wij lachen om deze guitige tweet van slimme wetenschappers voelen we ons IQ gelijk met vijf punten stijgen. Neerbuigendheid jegens de out-group bedient immers ook een psychische behoefte bij de in-group.)

Neerbuigende communicatie is niet overtuigend, maar functioneert vooral om afstand te scheppen of te benadrukken tussen de in-group en de out-group. Hoe dwingender – en vervelender – het appel is, des te harder de tegenreactie zal zijn (in de sociale wetenschap wordt dit reactantie genoemd)

Naarmate de dynamiek harder gaat draaien zullen andere maatregelen, ook verstrekkende, gerechtvaardigd lijken. We willen het niet, zullen we denken, maar we moeten wel, we zien er ons toe gedwongen door deze minderheid die we dus nog verder moeten uitsluiten en definiëren als boosdoener. De minderheid zal nog meer opstandig gedrag gaan vertonen en zo blijft de dynamiek aan de gang.

Het Oude Normaal komt er niet mee terug. We creëren er wel een nieuwe normaliteit mee, maar één waar we onder andere omstandigheden niet voor zouden kiezen.

Wat nu nog onvoorstelbaar lijkt, zoals bedrijven toegang geven tot de medische informatie van hun employés, zal snel bespreekbaar zijn. De volgende halte zou het oprekken van het ontslagrecht kunnen zijn als de meerderheid zich hier toe “gedwongen voelt” door de “onredelijkheid” van de minderheid. Dat zal voor iedereen nefast uitpakken.

Misschien zitten we over korte tijd in de fase van partij kiezen, dán is waarschuwen zinloos. Nu is er misschien nog tijd om het proces waar we inzitten aan te wijzen en te benoemen. Misschien haalt het wat uit.

Door het - zelfs onbewust - aanwijzen van een zondebok, verkrijgen we, zoals gezegd, in ieder geval geen oplossing voor onze problemen. Het Oude Normaal komt er niet mee terug. We creëren er wel een nieuwe normaliteit mee, maar één waar we onder andere omstandigheden niet voor zouden kiezen.

Bovenstaand artikel van priester Jan-Jaap van Peperstraten verscheen eerder op zijn blog en is met toestemming overgenomen door CIP.nl.

Praatmee

Beluister onze podcast

#321 voorganger Teun van der Leer en predikant Peter Sinia in gesprek over de doop
Beluister op soundcloud
Bekijk alle afleveringen
Of beluister op:

Meerartikelen

Yoran
Nieuws

Vader vermiste christelijke jongen (16) doet belangrijke oproep

Ondanks dat er met duizenden vrijwilligers werd gezocht, is de vermiste christelijke Yoran Krol (16) nog steeds niet gevonden. Zijn vader doet op sociale media daarom nogmaals een oproep en vraagt iedereen die zich in de regio op het water begeeft go

Insalvation en Michelle Lee
Video

InSalvation en Ann Michelle Lee brengen nieuwe single uit: 'Breek de hemelen open'

Het kan nog zo donker lijken in je eigen leven en om je heen; Gods licht kan het doorbreken. De nieuwe single van InSalvation (met gast Ann Michelle Lee) is een gebed om dat te laten gebeuren; een hartenkreet voor het hier en nu. De single is sinds 2

Nigeria gevangenis
Nieuws

Nigeriaans predikantsechtpaar verbleef ten onrechte drie jaar in gevangenis

Een rechtbank in de Nigeriaanse staat Kaduna heeft dominee Jonah Gangas en zijn vrouw Josephine vrijgesproken. Het echtpaar zat meer dan drie jaar gevangen. Ze werden beschuldigd van ontvoering en het bekeren van een jong moslimmeisje, een beschuldig

Ds. J. Koppelaar
Video

Ds. Koppelaar over ziekenzalving: "Het is niet iets magisch of engs"

"We zijn het kwijtgeraakt om met handoplegging te bidden. Dat kwam door de roomse kerk die daar een soort magische werking aan ging toeschrijven. Merkwaardig is trouwens dat we die zegening met handoplegging nog steeds kennen, maar dan alleen bij het

David de Vos
Nieuws

DoorBrekers cancelt Paasconferentie David de Vos: 'Zaait verdeeldheid in lichaam van Christus'

Hij is een gevierd man binnen de evangelische beweging. Maar zijn aankomende boek en verschillende interviews daarover, lijken evangelist en spreker David de Vos plotseling de kop van jut te maken binnen diezelfde beweging. Hij kreeg de afgelopen dag

Wycliffe
Nieuws

Wycliffe Bijbelvertalers ontwikkelt nieuwe methode waarbij Bijbels sneller vertaald moeten worden

Wycliffe Bijbelvertalers heeft een nieuwe methode ontwikkeld om Bijbels sneller te vertalen en daarmee Gods Woord aan meer mensen aan te kunnen bieden. Dat meldt The Christian Post. In samenwerking met lokale kerken en tolken werkt de organisatie mom

Oekraïners
Nieuws

Christenen helpen tienduizenden Oekraïners: "Ik wil dat ze weten wie Jezus is"

Toen Rusland twee jaar geleden Oekraïne binnenviel, trokken bijna een miljoen Oekraïners naar het kleine buurland Moldavië. Hoewel de meeste van deze vluchtelingen naar huis zijn teruggekeerd of zich in andere landen hebben gevestigd, verblijven er n

Ds. J. B. Alblas over Psalm 47
Video

Ds. Alblas over Psalm 47: een boodschap van hoop in tijden van ellende

‘Want de HEERE, de Allerhoogste, is ontzagwekkend, een groot Koning over de hele aarde.’ In zijn meditatie geeft ds. J. B. Alblas uitleg over Psalm 47 vers 1 tot 5: “Het thema van heel deze Psalm is het koningschap van God. Het gaat om Hem en om Zijn

Meerartikelen

Ds. R. W. Mulder
Nieuws

Ds. R. W. Mulder aanvaardt beroep hersteld hervormd Waarder

De hersteld hervormde gemeente in Waarder verwelkomt binnenkort een nieuwe predikant. Ds. R. W. Mulder (foto) uit Montfoort heeft het beroep aanvaard. Waarder was sinds vorig jaar vacant vanwege het emeritaat van ds. L. W. C. Ruijgrok. Mulder bedankt

Rik Op den Brouw
Column

Een les van Jezus: je hoeft niet het maximale uit het leven te halen

Voor sommigen is het leven het plaatsen van vinkjes op een ‘bucketlist’. Wat moet je gedaan hebben en wat moet je gezien hebben. Hoe spectaculairder en hoe verder, hoe beter. Altijd op zoek naar iets nieuws. Anderen doen alles om rijker en belangrijk

Albert van der Heide
Column

Een vergeten boodschap: God spreekt door gevoel

‘Je bent niet tot gevoel gekomen, maar tot geloof.’ Deze uitspraak heb ik regelmatig gehoord in mijn omgeving, terwijl ik opgroeide in de dingen van God en Zijn Heilige Geest. Het is een waar woord en alle aanneming waardig. Want het klopt; geloof is

ds. K.H. (Karel) Bogerd
Nieuws

Preektocht door de Dokkumer Wouden

In de Dokkumer Wouden gaat op woensdag 10 april een derde ‘preektocht’ van start. De ‘preektocht’ begint om 9.30 uur in de Grote of St. Martinuskerk (Markt 2) te Dokkum. De eerste preektocht (40 deelnemers) werd op 23 maart 2022 gehouden in de Friese

Wilkin van de Kamp
Boekfragment

We willen zelf de regie houden over ons leven (maar Jezus leert iets anders)

In de Bijbel vind je honderden voorspellingen over de geboorte, het leven en sterven van Jezus, die stuk voor stuk zijn uitgekomen. De gebeurtenissen rond de laatste achttien uur van Jezus’ leven zijn eeuwen tevoren voorspeld.Een van de belangrijkste

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp over Jezus' lijden en sterven: "Hij hield het uit omdat Hij aan ons dacht"

"Jezus heeft de lange lijdensweg kunnen verdragen omdat Hij ons al die tijd in gedachten had. Jezus heeft aan het kruis kunnen volharden omdat Hij steevast onze redding voor ogen had. Wij waren de vreugde die voor Hem in het verschiet lag. Jezus wist

Ds. G. van Zanden
Video

Is het allemaal pais en vree als je een nieuw hart hebt? Ds. Van Zanden geeft antwoord

"Hoe vaak wordt een mens op een dag boos? Een keer? Twee keer? Vijf keer? Tien keer? En een christen die een nieuw hart gekregen heeft? Wordt die ook boos? Kan hij zich nog eens ergens flink over opwinden of is het waar wat het kinderlied zingt: ‘Een

Leander Janse
Video

De oudste zoon is dicht bij de Vader, maar net zo vervreemd als zijn broer

De bekende gelijkenis beschrijft twee verloren zonen. Er bestaat niet alleen een wilde, uitbrekende vorm van zonde. Er is ook meer verborgen, op het oog fatsoenlijke manier, waarop je van God vervreemd kan zijn. De oudste zoon is dicht bij de Vader,

Zanger Elbert Smelt: “Dan mis ik haar gewoon heel erg natuurlijk. Ja, wie niet?”
Video

Zanger Elbert Smelt deelt herinneringen aan Kinga Bán: "Ik mis haar heel erg"

Bijna vijf jaar geleden overleed zangeres Kinga Bán. Zanger Elbert Smelt van de band Trinity bracht vlak voor haar dood samen met haar 'Leef met volle teugen' uit. In een video van Nederland Zingt vertelt hij over dit lied en over de bijzondere optre

Dato Steenhuis over zondebesef
Video

Videoboodschap Dato Steenhuis: Ben jij wel echt bewust van je zonden?

Zondebesef kan een lastig onderwerp zijn. In een video vertelt Dato Steenhuis hier meer over en beantwoordt hij de vraag: ‘Is mijn zondebesef wel groot genoeg? In zijn video benadrukt Steenhuis dat één zonde al voldoende is voor zondebesef. “Als je é

Ds. J. A. W. Verhoeven
Verdieping

Geloven in God is wel persoonlijk, maar niet individualistisch

Mijn geloof of hét geloof? Jonge mensen zeggen nogal eens dat ze belijdenis doen van ‘hun geloof’. Is dat hetzelfde als belijdenis doen van ‘het geloof’? Kan het belijden van het geloof, zoals beleden in het Apostolicum, toch persoonlijk worden? Rond

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker deelt ervaringen in podcast: Froukje Prakken

Inmiddels terug in Nederland kijken we met Froukje Prakken terug op de beginperiode van het zendingswerk dat haar man Ger en zij deden in Peru tussen 1983 en 1991. Een verhaal over Gods leiding en vertrouwen op God in moeilijke omstandigheden. Ook ho