Is Asjera het vrouwelijke element van God dat uit het geloof is 'verbannen'?

God 3 oktober 2023 Marjo C.A. Korpel
Marjo C.A. Korpel
PThU

Ineens stonden de kranten vol met artikelen over de godin Asjera, die hierdoor overwacht springlevend is geworden. Wie is die Asjera? En is zij inderdaad het vrouwelijke element van God dat uit het geloof van Israël is 'verbannen'?

Beeldenstorm in Maarssen 
De tentoonstelling ‘EXODUS: Hedendaagse kunst, urgente verhalen’ zou nog twee dagen lopen, toen er een keurige, wat oudere bezoekster opdook in de voormalige priorij Emmaus van klooster Doornburgh in Maarssen. Als een ware beeldenstormster sloeg zij vervolgens de Asjera-beeldjes uit de tentoonstelling kort en klein. Godslastering, vond ze. De beeldjes waren onderdeel van de kunstuiting ‘Asjera’s terugkeer’ van Marieke Ploeg. Ik bezocht de tentoonstelling de dag daarna, op de laatste dag, in een zonovergoten Maarssen, het dorp van mijn jeugd. De Asjera-beeldjes lagen schots en scheef door elkaar, losse hoofdjes en lijfjes, brokken gebakken klei en gruis.  

Het vrouwelijke godsbeeld 
Ik moest denken aan Banksy door de shredder, en Ploeg vertelde dat ze eerst wel kon huilen. Stel je voor: je creatieve werk kapotgeslagen. Later besefte ze dat die verwoeste beeldjes het kunstwerk eigenlijk nog meer kracht gaven. Ook dat hoort bij het vrouwelijke godsbeeld: het moet het telkens weer ontgelden. Carolien Croon, directeur van het Bijbels Museum en organisator van de tentoonstelling vertelde dat er ook heel andere reacties waren, mensen die juist ontroerd waren van deze verzameling beeldjes. Op de laatste twee dagen mochten bezoekers een beeldje mee naar huis nemen, mits ze het in huis een plekje zouden geven en een foto ervan naar de maakster zouden sturen.  

Dat door het verdwijnen van de beeldjes ook het vrouwelijke in God is verdwenen, is net even te kort door de bocht.

Ontroering
Voor mij liep een groepje van zes theologes, die allemaal een beeldje voor thuis meenamen; zorgvuldig werd er gekozen en een beeldje in een bruin papieren zakje gedaan. Op mijn vraag of het vrouwelijke element niet ook voor mannen ontroerend en zacht kon zijn, vertelde Marieke Ploeg mij over een man die graag een beeldje voor zijn zoon wilde meenemen. Vreemd genoeg kon ik de ontroering wel begrijpen. Het aardewerk in zijn kleurschakering van aardetinten, zachtgeel, roze, roodbruin, grijs en deels zwart(geblakerd), streelde op de een of andere manier het oog. Vermoedelijk werd de ontroering versterkt door de uitleg bij het kunstwerk: de naakte vrouwenbeeldjes zouden het vrouwelijke element in God verbeelden, dat door de patriarchale cultuur in het oude Israël uit het geheugen was gewist.

Dat laatste betwist ik als bijbelonderzoeker, maar het zou niet eerlijk zijn om de bevreemdende schoonheid van al die met de hand gevormde aardewerkfiguurtjes niet ook te benoemen. Wie niet op de tentoonstelling geweest is, heeft de andere kant van het verhaal gemist. Die laatste dag op de tentoonstelling maakte ik nieuwe geschiedenis van Asjera mee.

De vrijheid van de beeldend kunstenaar
Dat er zelfs een bezoekster speciaal was gekomen om vanuit haar geloof in de ene God de beeldjes te vernietigen, laat wel zien hoe echt de beeldjes overkwamen, ook al was het als kunst-uiting bedoeld. De beeldjes zijn klompjes klei die in een mal geperst zijn en bij hoge hitte gebakken. Maakt dat klei tot een godin? De bezoekers waren vrij om hun eigen invulling aan de beeldjes te geven. Wie wilde, mocht een beeldje meenemen naar huis, maar het was echt niet de bedoeling van de kunstenares dat mensen nu en masse op de knieën zouden gaan voor Asjera. Wel wilde ze via dit kunstwerk de discussie aangaan, en dat was haar goed gelukt.

Van de in Jeruzalem gevonden vrouwenbeeldjes zeggen de meeste bijbelonderzoekers en archeologen tegenwoordig dat we over de betekenis ervan in het duister tasten.

Had de kunstenares dit niet mogen doen? Dan komen we op het punt van de vrijheid van de beeldend kunstenaar. De rol van kunst is om mensen zo nu en dan op het verkeerde been te zetten, en een andere blik op iets te geven. Als een kunstenaar de Bijbel als bron voor kunst wil gebruiken is zij daar vrij in. Ook in de literatuur wordt vaak gebruik gemaakt van bijbelse motieven, en worden Bijbel en geloof vaak scheef getrokken. Dat helpt de gelovige dan weer om het eigene van de bijbelse boodschap scherper te krijgen. Waar ben je het mee eens? Waar doet de kunst pijn?

Kunst en bijbelwetenschap
Het gaat een beetje mis wanneer in de kunst claims over de wetenschap worden gedaan. Op de tentoonstelling stond te lezen dat de Asjera-beeldjes gebaseerd waren op beeldjes gevonden in Jeruzalem, die de godin Asjera zouden voorstellen. Het klopt dat er veel van zulke beeldjes zijn gevonden in gewone huizen in Jeruzalem. Maar dat ze Asjera voorstellen, en dat door het verdwijnen van de beeldjes ook het vrouwelijke in God is verdwenen, is net even te kort door de bocht. Het beeld van God is zowel mannelijk als vrouwelijk, zegt Genesis 1:27 al.

Van de in Jeruzalem gevonden vrouwenbeeldjes zeggen de meeste bijbelonderzoekers en archeologen tegenwoordig dat we over de betekenis ervan in het duister tasten. Er zitten geen naamkaartjes bij. Bij sommige van de beeldjes zijn ook kleine potjes en pannetjes gevonden, en een minuscuul bedje. Was het speelgoed? Of: waren het voorouderbeeldjes, zoals wij foto's van dierbaren ergens in een hoekje in huis hebben staan? Misschien ter herinnering aan een jonge moeder die bij een bevalling was gestorven? Was het een amulet om een moeder te beschermen tijdens de zwangerschap?

In het oude Kanaän had elke god een specifieke eigenschap, maar de ene God van Israël verenigt alle denkbare eigenschappen en karaktertrekken in zich.

Dat het de godin Asjera zou zijn, is ook wat dubieus, omdat zij omstreeks 1200 voor Christus bij de Kanaänieten al had afgedaan, zowel in de teksten als in de beeldencultuur, terwijl de beeldjes in Jeruzalem gedateerd worden tussen de achtste en zesde eeuw voor Christus. Bovendien werd Asjera buiten Israël vermoedelijk alleen nog als een oude vrouw afgebeeld, van top tot teen gehuld in een enkellange jurk. Zoals ook haar echtgenoot El een oude man was geworden, die zelfs door zijn dochter geterroriseerd werd. Als de beeldjes al een godin moesten voorstellen, dan was het eerder nog Anat of Astarte, maar die komen amper in de Bijbel voor en zijn ook niet uit de archeologie van die tijd bekend.

Het woord Asjera komt wel voor in de Bijbel, maar in vrijwel alle teksten gaat het dan over een soort paal of pilaar, en bovendien gaat het meestal over de Asjera, wat niet doet denken aan het beeld van een godin. Een aantal keren wordt Asjera genoemd, maar dan als vrouw van de god Baäl (Rechters 3:7; 1 Koningen 18:19; 2 Koningen 23:4). Maar dat klopt weer niet, want Asjera was de vrouw van de heidense god El, niet van Baäl. 

Monotheïsme en bijbelse godsbeelden
Een lastig misverstand vormt de uitleg van het woord monotheïsme. Veel bijbellezers denken dat het woord monotheïsme betekent dat er maar één God is. Natuurlijk is dat de betekenis van het woord, maar daarmee is pas de helft gezegd. Voor mijn proefschrift deed ik ooit onderzoek naar de beeldspraak die er voor de vele goden in het heidense Kanaän werd gebruikt en vergeleek die met de beeldspraak voor God in het Oude Testament. Daaruit bleek dat de helft van de ‛heidense’ beeldspraak ook in het Oude Testament voorkwam, zoals Koning, Herder, Vader, Genezer/Heler, maar ook Vrouw, Moeder. Dat is niet zo vreemd, want de talen van Kanaän en Israël lijken als twee druppels water op elkaar, zoals Vlaams en Nederlands. De vraag is dan natuurlijk: wordt die beeldspraak op dezelfde manier gebruikt in de Bijbel? Daarin ligt het grote verschil.

Het mooie van die vele facetten van God is dat ze laten zien dat God geen mens is, maar dat wij nu eenmaal geen andere taal ter beschikking hebben om God te beschrijven.

In het oude Kanaän had elke god een specifieke eigenschap, maar de ene God van Israël verenigt alle denkbare eigenschappen en karaktertrekken in zich. Waar in het heidense Kanaän de god El leven en vruchtbaarheid geeft en de god van de Dood mensen doet sterven, is het in de Bijbel de ene God die zowel het leven geeft als ook de dood (Deuteronomium 32:39). Waar in het heidense Kanaän de demon Reshef mensen ziek maakt, en de god Baäl geneest, is het in Israël de ene God die zowel ziekte brengt als genezing (Deuteronomium 32:39; zie ook Hosea 11:3).

Het geheel nieuwe in de Bijbel is dat de gelovige mens zich niet hoeft af te vragen welke god verantwoordelijk is voor wat hun aan vreugde en verdriet overkomt, maar dat het altijd de ene God is, die zowel het goede als het kwade geeft. Dat betekent ook dat er maar één adres is voor de gelovige: de ene God. Tegelijk levert dit monotheïsme ook een groot probleem op: namelijk dat zowel goed als kwaad met de ene God te maken hebben (niet met andere boze machten). En dat is waar veel gelovigen mee worstelen.  

Toch, wie in de gaten heeft dat de ene God duizenden verschillende aspecten in zich verenigt, zal zien dat God daarmee veelzijdig en veelkleurig is, zoals een prachtig geslepen diamant. Telkens licht er een facet van de diamant op. Nu eens is God als een beschermende vader, dan weer als een adelaar die zijn jongen beschermt. Nu eens wordt God ervaren als toornende God, dan weer als barmhartige en genadige God. Nu eens licht het beeld op van God als herder, of als Schepper van het heelal, dan weer als moeder (zie bijvoorbeeld Jesaja 49:15, maar zie ook de retorische vraag van Mozes in Numeri 11:12, waar Mozes in beeldspraak aangeeft dat God zwanger is geweest van het volk en het gebaard heeft, zie hier ook de blogs de Baarmoeder van God en De gender-identiteit van God).

Er zijn geen teksten of archeologisch materiaal die laten zien dat de godin Asjera een belangrijke rol speelde in Israël.

Het mooie van die vele facetten van God is dat ze laten zien dat God geen mens is, maar dat wij nu eenmaal geen andere taal ter beschikking hebben om God te beschrijven. Nu eens spreken we menselijk over God, dan weer in termen van de natuur. God kan beschreven zijn als een verterend vuur, als een koele bries, als rijdend over de wolken, als een rots en als vogel of een engel die beschermend de vleugels om ons heenslaat. De Bijbel beschrijft God in grootse beeldspraak die ons als mensen verre overstijgt.

JHWH en zijn Asjera?
Maar zijn er dan geen teksten die spreken over JHWH en zijn Asjera? Niet in de Bijbel, maar wel in een handvol teksten die JHWH en Asjera verbindt, gevonden op een kruispunt van handelswegen (Kuntillet `Ajrud). Het gaat om tekstjes op potscherven, waar ook anderen nog wat overheen gekrabbeld hebben. Het laat zien dat er wel eens iemand geweest is die JHWH heeft verbonden met Asjera, maar niemand weet hoe serieus het was bedoeld. Er zijn geen teksten of archeologisch materiaal die laten zien dat de godin Asjera een belangrijke rol speelde in Israël.

Persoonsnamen als geloofsbelijdenissen
Vaak wordt vergeten dat ook persoonsnamen inzicht bieden in het geloof van mensen in bijbelse tijden. Persoonsnamen waren toen bijna altijd een soort korte geloofsbelijdenis. Zoals Daniël, ‘God is rechter’, Elimelech, ‘Mijn God is koning’, Obadja, ‘Dienaar van JHWH’. Ze geven aan in welke god de ouders geloofden. Buiten Israël ziet men in de persoonsnamen namen van heel veel goden en godinnen terug. In het oude Israël valt op dat ouders hun kinderen vrijwel alleen maar namen gaven met El (‘God’) of Jah (JHWH) erin. Als Asjera echt lange tijd vereerd zou zijn, zou ze zeker ook in persoonsnamen voorkomen.

Een beeldend kunstenaar kan helpen om vastgeroeste beelden opnieuw te bekijken en de veelzijdigheid in het bijbelse Godsbeeld weer opnieuw te zien.

Veelkleurig beeld van God
De Bijbel spreekt eenduidig over de God van Israël als de Ene, die vele aspecten in zich verenigt. Een van die aspecten is dus ook het vrouwelijke in God. Als beeldend kunstenaar Marieke Ploeg aangeeft dat het laten verdwijnen van Asjera uit Israël geleid heeft tot een mannelijk beeld van God, dan zegt dat eigenlijk meer over moderne uitleggers dan over de Bijbel. Blijkbaar vergeten veel voorgangers en exegeten dat moederlijke en vrouwelijke aspect van God te benoemen en laten ze slechts een paar facetten van de diamant aan de orde komen in kerkdiensten, preken, catechisatie, en publicaties.

Het is dan ook te waarderen dat er ook voorgangers zijn die in hun preken, gebeden en zegenbeden het vrouwelijke in God durven te noemen, door soms heel subtiel God zowel als 'hij' en als 'zij' aan te duiden, en het moederlijke in God aan te roepen. In deze harde en crisisvolle tijd hebben we dat misschien wel des te meer nodig. Dan kan een beeldend kunstenaar helpen om vastgeroeste beelden opnieuw te bekijken en de veelzijdigheid in het bijbelse Godsbeeld weer opnieuw te zien, en op een nieuwe manier over de ene God te denken, te spreken, en tot de ene God te bidden.

Marjo C.A. Korpel is Universitair Hoofddocent Oude Testament. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming van de auteur overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#368 Patrick & Jeffrey over de SGP, strafbaarstelling illegaliteit en pro-Palestijnse PKN-dominees
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

John MacArthur
Nieuws

Predikant en Bijbelleraar John MacArthur op 86-jarige leeftijd overleden

De bekende Amerikaanse predikant en Bijbelleraar John MacArthur is gisteren op 86-jarige leeftijd overleden. Zijn kerk, Grace Community Church in Los Angeles, maakte zijn overlijden bekend. Een week geleden werd MacArthur vanwege een longontsteking o

Ds. P. den Ouden
Video

HHK-predikant trekt vergelijking met Donald Trump: "Ook wij willen groot zijn"

"Trump zegt: 'Make America great again', maar ten diepste wil hij vooral zichzelf groot maken. We zijn wat dat betreft allemaal een beetje Donald Trump. We willen allemaal groot worden", aldus ds. P. den Ouden. In een recente preek waarschuwde de HHK

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp legt uit wat het betekent om te leven met de Heilige Geest

Wat betekent het om te leven met de Heilige Geest – niet alleen in ons, maar ook op ons? In een nieuwe aflevering van de serie 'Begin je dag met God' werpt spreker Wilkin van de Kamp een inspirerend licht op dit onderscheid. In deze video maakt hij d

Henk-Willem Laan
Interview

Henk-Willem Laan ontving een gehandicapte zoon: "God is te vertrouwen"

"Bel 112", zei de verloskundige tegen Henk-Willem Laan toen zijn zoon Joas net geboren was. Terwijl zij Joas reanimeerde belde Henk-Willem de ambulance. De directeur van stichting Het Gehandicapte Kind vertelde afgelopen zondag bij Hour of Power over

katholieke priester
Nieuws

Amerikaanse bisdommen springen in de bres voor ongedocumenteerde migranten

Twee katholieke bisdommen in de Verenigde Staten hebben ongedocumenteerde migranten vrijstelling gegeven van hun zondagse kerkplicht, uit angst voor immigratierazzia's. De maatregel komt te midden van een toegenomen immigratiehandhaving onder het bel

Kandidaat H. J. Ymker
Nieuws

CGK Soest verwelkomt nieuwe dominee: kandidaat H. J. Ymker

De CGK te Soest beschikt binnenkort weer over een eigen predikant. Kandidaat H. J. Ymker uit Meppen heeft het op hem uitgebrachte beroep aangenomen. In Soest volgt Ymker ds. J. L. de Jong op die in 2023 vertrok. De kandidaat gaat in het Utrechtse dor

Soedan
Nieuws

Drie Soedanese kerken gebombardeerd: 5 doden

In het noorden van Soedan zijn begin juni drie kerken getroffen door luchtaanvallen van de Rapid Support Forces (RSF). De bombardementen, tussen 9 en 11 juni in El Fasher, kostten minstens vijf mensen het leven, onder wie priester Luka Jumu. Tientall

Upgrade Festival 2025
Persbericht

Upgrade Festival keert terug: Groeien, aanbidden en verbinden in Kapelle

Op 5, 6 en 7 september 2025 is het weer zover: Upgrade Festival 2025 gaat van start! Na het succes van de vorige edities keert het festival voor de derde keer terug, wederom op de prachtige locatie in Kapelle, Zeeland. Het driedaagse festival present

Meerartikelen

azc
Nieuws

Kamervragen SGP na flinke toename discriminatie Syrische christenen in azc's

SGP-Kamerlid Diederik van Dijk stelt Kamervragen over de situatie van Syrische christenen in asielzoekerscentra in Nederland. Stichting Gave stelde eerder deze week dat discriminatie van Syrische christenen in Nederlandse azc’s flink is toegenomen. S

China
Nieuws

China intensiveert christenvervolging: 'Gezichtsherkenning in kerken, predikanten opgepakt'

De Chinese overheid voert opnieuw de druk op christenen op. In een poging de groei van het christelijk geloof te stoppen, grijpt het regime van president Xi Jinping naar vergaande maatregelen. Onder meer gezichtsherkenningscamera’s in kerken, arresta

Kees van Helden
Opinie

Hoe het ongemakkelijker is een ongeboren haan te doden dan een ongeboren kind

Wanneer er in een podcast gesproken wordt over het doden van een ongeboren haantje, merkt Kees van Helden dat er een bepaald ongemak heerst. Maar datzelfde ongemak is nergens te bekennen wanneer het over abortus gaat, zo merkt hij op. In onderstaande

Farshid Seyed Mehdi
Podcast

Farshid Seyed Mehdi: “Wat ik in de Bijbel las, was een enorme schok”

Farshid Seyed Mehdi ontdekte dat fundamentele Bijbelse waarheden in de islamitische leer zijn verdraaid. “Er zijn veel waarheden in de Koran” zegt hij, “maar ze zijn dan ook grotendeels overgenomen uit de Thora. Tegelijkertijd zijn er ernstige onjuis

Fred de Vries
Opinie

Twee rel-evangelisten vallen refogezindte aan: terecht?

Er is op het topje van de Bijbelbelt een rel gaande op straat. Evangelisten richtten hun pijlen eerst op de Gereformeerde Gemeente van Werkendam. Kennelijk is dat bolwerk nogal gesloten en slaan de pijlen erop stuk. Dus dan maar een andere kerk als d

Raouf Leeraar
Opinie

PKN-dominees richten pijlen op Israël: morele helderheid of verblinding?

In een statement roepen tientallen PKN-predikanten hun kerk op tot een heldere, morele stellingname tegen het Israëlische optreden in de Palestijnse gebieden. 'Israël pleegt genocide tegen de Palestijnen in de Gazastrook en maakt zich daarnaast schul

gevangenen
Getuigenis

Honderden gevangenen geven leven aan Jezus in Amerikaanse gevangenis

In de Amerikaanse staat Oklahoma werkt God op bijzondere wijze tijdens een grootschalige gevangenis-outreach van Victory Christian Center uit Tulsa. Meer dan zevenhonderd gedetineerden kwamen samen voor aanbidding, gebed en onderwijs over het evangel

Ds. P. D. Teeuw
Nieuws

Nieuwe dominee voor hervormde gemeente Arnemuiden: ds. P. D. Teeuw

De hervormde gemeente Arnemuiden verwelkomt binnenkort een nieuwe predikant. Ds. P. D. Teeuw uit Sliedrecht heeft het op hem uitgebrachte beroep aangenomen. In het Zeeuwse stadje volgt hij ds. M. Klaassen op die in 2022 vertrok en sinds juni 2024 ver

Regenboogvlag
Nieuws

Duitsers verdeeld over regenboogvlag op kerken: slechts 2 op de 10 zijn voor

Slechts twintig procent van de Duitsers vindt het gepast om de regenboogvlag te hijsen. Deze vlag is een symbool van de LHBTI-beweging en wordt op sommige overheidsgebouwen en kerken geplaatst. Een opiniepeiling van Insa-Consulere, uitgevoerd in opdr

Politieagent Amerikaanse immigratiedienst
Nieuws

Christelijke asielzoekers opgepakt tijdens bezoek aan Amerikaans immigratiekantoor

Pastor Ara Torosian van de Cornerstone Church in West-Los Angeles is diep geschokt na de arrestatie van een Iraans christelijk gezin uit zijn gemeente. De ouders en hun 3-jarig kind werden vorige maand opgepakt tijdens een afspraak bij een immigratie

Benjamin Netanyahu
Nieuws

Onderzoek: Ben-Gurion verwees vaker naar Bijbel dan Netanyahu

Uit een nieuwe studie blijkt dat David Ben-Gurion, Israëls eerste premier, in zijn toespraken tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog (1948–1949) vaak verwees naar de Bijbel en Joodse geschiedenis. De huidige premier Benjamin Netanyahu (foto) doet dat mi

Ds. M. Messemaker
Video

Ds. Messemaker vraagt kerkgangers wat er straks op hun grafsteen komt te staan

"Wat mag er straks op uw grafsteen staan?", zo vroeg ds. M. Messemaker in een recente preek aan zijn toehoorders. De hervormde predikant uit Cillaarshoek preekte over Zondag 22 uit de Heidelbergse Catechismus, waarin de troost van de opstanding centr