Is Asjera het vrouwelijke element van God dat uit het geloof is 'verbannen'?

God 3 oktober 2023 Marjo C.A. Korpel
Marjo C.A. Korpel
PThU

Ineens stonden de kranten vol met artikelen over de godin Asjera, die hierdoor overwacht springlevend is geworden. Wie is die Asjera? En is zij inderdaad het vrouwelijke element van God dat uit het geloof van Israël is 'verbannen'?

Beeldenstorm in Maarssen 
De tentoonstelling ‘EXODUS: Hedendaagse kunst, urgente verhalen’ zou nog twee dagen lopen, toen er een keurige, wat oudere bezoekster opdook in de voormalige priorij Emmaus van klooster Doornburgh in Maarssen. Als een ware beeldenstormster sloeg zij vervolgens de Asjera-beeldjes uit de tentoonstelling kort en klein. Godslastering, vond ze. De beeldjes waren onderdeel van de kunstuiting ‘Asjera’s terugkeer’ van Marieke Ploeg. Ik bezocht de tentoonstelling de dag daarna, op de laatste dag, in een zonovergoten Maarssen, het dorp van mijn jeugd. De Asjera-beeldjes lagen schots en scheef door elkaar, losse hoofdjes en lijfjes, brokken gebakken klei en gruis.  

Het vrouwelijke godsbeeld 
Ik moest denken aan Banksy door de shredder, en Ploeg vertelde dat ze eerst wel kon huilen. Stel je voor: je creatieve werk kapotgeslagen. Later besefte ze dat die verwoeste beeldjes het kunstwerk eigenlijk nog meer kracht gaven. Ook dat hoort bij het vrouwelijke godsbeeld: het moet het telkens weer ontgelden. Carolien Croon, directeur van het Bijbels Museum en organisator van de tentoonstelling vertelde dat er ook heel andere reacties waren, mensen die juist ontroerd waren van deze verzameling beeldjes. Op de laatste twee dagen mochten bezoekers een beeldje mee naar huis nemen, mits ze het in huis een plekje zouden geven en een foto ervan naar de maakster zouden sturen.  

Dat door het verdwijnen van de beeldjes ook het vrouwelijke in God is verdwenen, is net even te kort door de bocht.

Ontroering
Voor mij liep een groepje van zes theologes, die allemaal een beeldje voor thuis meenamen; zorgvuldig werd er gekozen en een beeldje in een bruin papieren zakje gedaan. Op mijn vraag of het vrouwelijke element niet ook voor mannen ontroerend en zacht kon zijn, vertelde Marieke Ploeg mij over een man die graag een beeldje voor zijn zoon wilde meenemen. Vreemd genoeg kon ik de ontroering wel begrijpen. Het aardewerk in zijn kleurschakering van aardetinten, zachtgeel, roze, roodbruin, grijs en deels zwart(geblakerd), streelde op de een of andere manier het oog. Vermoedelijk werd de ontroering versterkt door de uitleg bij het kunstwerk: de naakte vrouwenbeeldjes zouden het vrouwelijke element in God verbeelden, dat door de patriarchale cultuur in het oude Israël uit het geheugen was gewist.

Dat laatste betwist ik als bijbelonderzoeker, maar het zou niet eerlijk zijn om de bevreemdende schoonheid van al die met de hand gevormde aardewerkfiguurtjes niet ook te benoemen. Wie niet op de tentoonstelling geweest is, heeft de andere kant van het verhaal gemist. Die laatste dag op de tentoonstelling maakte ik nieuwe geschiedenis van Asjera mee.

De vrijheid van de beeldend kunstenaar
Dat er zelfs een bezoekster speciaal was gekomen om vanuit haar geloof in de ene God de beeldjes te vernietigen, laat wel zien hoe echt de beeldjes overkwamen, ook al was het als kunst-uiting bedoeld. De beeldjes zijn klompjes klei die in een mal geperst zijn en bij hoge hitte gebakken. Maakt dat klei tot een godin? De bezoekers waren vrij om hun eigen invulling aan de beeldjes te geven. Wie wilde, mocht een beeldje meenemen naar huis, maar het was echt niet de bedoeling van de kunstenares dat mensen nu en masse op de knieën zouden gaan voor Asjera. Wel wilde ze via dit kunstwerk de discussie aangaan, en dat was haar goed gelukt.

Van de in Jeruzalem gevonden vrouwenbeeldjes zeggen de meeste bijbelonderzoekers en archeologen tegenwoordig dat we over de betekenis ervan in het duister tasten.

Had de kunstenares dit niet mogen doen? Dan komen we op het punt van de vrijheid van de beeldend kunstenaar. De rol van kunst is om mensen zo nu en dan op het verkeerde been te zetten, en een andere blik op iets te geven. Als een kunstenaar de Bijbel als bron voor kunst wil gebruiken is zij daar vrij in. Ook in de literatuur wordt vaak gebruik gemaakt van bijbelse motieven, en worden Bijbel en geloof vaak scheef getrokken. Dat helpt de gelovige dan weer om het eigene van de bijbelse boodschap scherper te krijgen. Waar ben je het mee eens? Waar doet de kunst pijn?

Kunst en bijbelwetenschap
Het gaat een beetje mis wanneer in de kunst claims over de wetenschap worden gedaan. Op de tentoonstelling stond te lezen dat de Asjera-beeldjes gebaseerd waren op beeldjes gevonden in Jeruzalem, die de godin Asjera zouden voorstellen. Het klopt dat er veel van zulke beeldjes zijn gevonden in gewone huizen in Jeruzalem. Maar dat ze Asjera voorstellen, en dat door het verdwijnen van de beeldjes ook het vrouwelijke in God is verdwenen, is net even te kort door de bocht. Het beeld van God is zowel mannelijk als vrouwelijk, zegt Genesis 1:27 al.

Van de in Jeruzalem gevonden vrouwenbeeldjes zeggen de meeste bijbelonderzoekers en archeologen tegenwoordig dat we over de betekenis ervan in het duister tasten. Er zitten geen naamkaartjes bij. Bij sommige van de beeldjes zijn ook kleine potjes en pannetjes gevonden, en een minuscuul bedje. Was het speelgoed? Of: waren het voorouderbeeldjes, zoals wij foto's van dierbaren ergens in een hoekje in huis hebben staan? Misschien ter herinnering aan een jonge moeder die bij een bevalling was gestorven? Was het een amulet om een moeder te beschermen tijdens de zwangerschap?

In het oude Kanaän had elke god een specifieke eigenschap, maar de ene God van Israël verenigt alle denkbare eigenschappen en karaktertrekken in zich.

Dat het de godin Asjera zou zijn, is ook wat dubieus, omdat zij omstreeks 1200 voor Christus bij de Kanaänieten al had afgedaan, zowel in de teksten als in de beeldencultuur, terwijl de beeldjes in Jeruzalem gedateerd worden tussen de achtste en zesde eeuw voor Christus. Bovendien werd Asjera buiten Israël vermoedelijk alleen nog als een oude vrouw afgebeeld, van top tot teen gehuld in een enkellange jurk. Zoals ook haar echtgenoot El een oude man was geworden, die zelfs door zijn dochter geterroriseerd werd. Als de beeldjes al een godin moesten voorstellen, dan was het eerder nog Anat of Astarte, maar die komen amper in de Bijbel voor en zijn ook niet uit de archeologie van die tijd bekend.

Het woord Asjera komt wel voor in de Bijbel, maar in vrijwel alle teksten gaat het dan over een soort paal of pilaar, en bovendien gaat het meestal over de Asjera, wat niet doet denken aan het beeld van een godin. Een aantal keren wordt Asjera genoemd, maar dan als vrouw van de god Baäl (Rechters 3:7; 1 Koningen 18:19; 2 Koningen 23:4). Maar dat klopt weer niet, want Asjera was de vrouw van de heidense god El, niet van Baäl. 

Monotheïsme en bijbelse godsbeelden
Een lastig misverstand vormt de uitleg van het woord monotheïsme. Veel bijbellezers denken dat het woord monotheïsme betekent dat er maar één God is. Natuurlijk is dat de betekenis van het woord, maar daarmee is pas de helft gezegd. Voor mijn proefschrift deed ik ooit onderzoek naar de beeldspraak die er voor de vele goden in het heidense Kanaän werd gebruikt en vergeleek die met de beeldspraak voor God in het Oude Testament. Daaruit bleek dat de helft van de ‛heidense’ beeldspraak ook in het Oude Testament voorkwam, zoals Koning, Herder, Vader, Genezer/Heler, maar ook Vrouw, Moeder. Dat is niet zo vreemd, want de talen van Kanaän en Israël lijken als twee druppels water op elkaar, zoals Vlaams en Nederlands. De vraag is dan natuurlijk: wordt die beeldspraak op dezelfde manier gebruikt in de Bijbel? Daarin ligt het grote verschil.

Het mooie van die vele facetten van God is dat ze laten zien dat God geen mens is, maar dat wij nu eenmaal geen andere taal ter beschikking hebben om God te beschrijven.

In het oude Kanaän had elke god een specifieke eigenschap, maar de ene God van Israël verenigt alle denkbare eigenschappen en karaktertrekken in zich. Waar in het heidense Kanaän de god El leven en vruchtbaarheid geeft en de god van de Dood mensen doet sterven, is het in de Bijbel de ene God die zowel het leven geeft als ook de dood (Deuteronomium 32:39). Waar in het heidense Kanaän de demon Reshef mensen ziek maakt, en de god Baäl geneest, is het in Israël de ene God die zowel ziekte brengt als genezing (Deuteronomium 32:39; zie ook Hosea 11:3).

Het geheel nieuwe in de Bijbel is dat de gelovige mens zich niet hoeft af te vragen welke god verantwoordelijk is voor wat hun aan vreugde en verdriet overkomt, maar dat het altijd de ene God is, die zowel het goede als het kwade geeft. Dat betekent ook dat er maar één adres is voor de gelovige: de ene God. Tegelijk levert dit monotheïsme ook een groot probleem op: namelijk dat zowel goed als kwaad met de ene God te maken hebben (niet met andere boze machten). En dat is waar veel gelovigen mee worstelen.  

Toch, wie in de gaten heeft dat de ene God duizenden verschillende aspecten in zich verenigt, zal zien dat God daarmee veelzijdig en veelkleurig is, zoals een prachtig geslepen diamant. Telkens licht er een facet van de diamant op. Nu eens is God als een beschermende vader, dan weer als een adelaar die zijn jongen beschermt. Nu eens wordt God ervaren als toornende God, dan weer als barmhartige en genadige God. Nu eens licht het beeld op van God als herder, of als Schepper van het heelal, dan weer als moeder (zie bijvoorbeeld Jesaja 49:15, maar zie ook de retorische vraag van Mozes in Numeri 11:12, waar Mozes in beeldspraak aangeeft dat God zwanger is geweest van het volk en het gebaard heeft, zie hier ook de blogs de Baarmoeder van God en De gender-identiteit van God).

Er zijn geen teksten of archeologisch materiaal die laten zien dat de godin Asjera een belangrijke rol speelde in Israël.

Het mooie van die vele facetten van God is dat ze laten zien dat God geen mens is, maar dat wij nu eenmaal geen andere taal ter beschikking hebben om God te beschrijven. Nu eens spreken we menselijk over God, dan weer in termen van de natuur. God kan beschreven zijn als een verterend vuur, als een koele bries, als rijdend over de wolken, als een rots en als vogel of een engel die beschermend de vleugels om ons heenslaat. De Bijbel beschrijft God in grootse beeldspraak die ons als mensen verre overstijgt.

JHWH en zijn Asjera?
Maar zijn er dan geen teksten die spreken over JHWH en zijn Asjera? Niet in de Bijbel, maar wel in een handvol teksten die JHWH en Asjera verbindt, gevonden op een kruispunt van handelswegen (Kuntillet `Ajrud). Het gaat om tekstjes op potscherven, waar ook anderen nog wat overheen gekrabbeld hebben. Het laat zien dat er wel eens iemand geweest is die JHWH heeft verbonden met Asjera, maar niemand weet hoe serieus het was bedoeld. Er zijn geen teksten of archeologisch materiaal die laten zien dat de godin Asjera een belangrijke rol speelde in Israël.

Persoonsnamen als geloofsbelijdenissen
Vaak wordt vergeten dat ook persoonsnamen inzicht bieden in het geloof van mensen in bijbelse tijden. Persoonsnamen waren toen bijna altijd een soort korte geloofsbelijdenis. Zoals Daniël, ‘God is rechter’, Elimelech, ‘Mijn God is koning’, Obadja, ‘Dienaar van JHWH’. Ze geven aan in welke god de ouders geloofden. Buiten Israël ziet men in de persoonsnamen namen van heel veel goden en godinnen terug. In het oude Israël valt op dat ouders hun kinderen vrijwel alleen maar namen gaven met El (‘God’) of Jah (JHWH) erin. Als Asjera echt lange tijd vereerd zou zijn, zou ze zeker ook in persoonsnamen voorkomen.

Een beeldend kunstenaar kan helpen om vastgeroeste beelden opnieuw te bekijken en de veelzijdigheid in het bijbelse Godsbeeld weer opnieuw te zien.

Veelkleurig beeld van God
De Bijbel spreekt eenduidig over de God van Israël als de Ene, die vele aspecten in zich verenigt. Een van die aspecten is dus ook het vrouwelijke in God. Als beeldend kunstenaar Marieke Ploeg aangeeft dat het laten verdwijnen van Asjera uit Israël geleid heeft tot een mannelijk beeld van God, dan zegt dat eigenlijk meer over moderne uitleggers dan over de Bijbel. Blijkbaar vergeten veel voorgangers en exegeten dat moederlijke en vrouwelijke aspect van God te benoemen en laten ze slechts een paar facetten van de diamant aan de orde komen in kerkdiensten, preken, catechisatie, en publicaties.

Het is dan ook te waarderen dat er ook voorgangers zijn die in hun preken, gebeden en zegenbeden het vrouwelijke in God durven te noemen, door soms heel subtiel God zowel als 'hij' en als 'zij' aan te duiden, en het moederlijke in God aan te roepen. In deze harde en crisisvolle tijd hebben we dat misschien wel des te meer nodig. Dan kan een beeldend kunstenaar helpen om vastgeroeste beelden opnieuw te bekijken en de veelzijdigheid in het bijbelse Godsbeeld weer opnieuw te zien, en op een nieuwe manier over de ene God te denken, te spreken, en tot de ene God te bidden.

Marjo C.A. Korpel is Universitair Hoofddocent Oude Testament. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming van de auteur overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#356 Jeffrey & dr. Wim Dekker over iftar-maaltijden, de NGK-synode en de 40-dagentijd
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Engeland
Nieuws

Britse straatprediker vrijgesproken na kritiek op de Koran

De Britse straatprediker Karandeep Mamman is op 12 maart door de rechter vrijgesproken van haatzaaien. De rechtszaak volgde op een incident in januari 2023, waarbij Mamman tijdens een openluchtprediking kritiek uitte op de Koran en werd omringd door

Nigeria
Nieuws

Opnieuw christenen in Nigeria slachtoffer van dodelijke aanval door Fulani-herders

Een gewelddadige aanval door Fulani-herders heeft het leven gekost aan zeven christenen in Nigeria. De aanval begon met een dodelijke steekpartij en escaleerde tot een grootschalige aanslag op een christelijk dorp. Op zondag 9 maart werd een christel

Halsema
Nieuws

Tientallen Amsterdamse kerken sturen brandbrief naar burgemeester Halsema

Tientallen kerken in Amsterdam hebben een brandbrief gestuurd aan burgemeester Femke Halsema. Ze maken zich grote zorgen over hun toekomst omdat ze geen gebouwen hebben. Volgens de kerken moeten ze om ruimte concurreren met commerciële partijen en is

Ds. J. M. J. Kieviet
Video

CGK-predikant vertelt over Syrisch meisje dat haar vader verloor: "Alleen omdat hij christen was"

"Nu heeft Gara geen vader meer, en dat alleen omdat hij christen was", aldus ds. J. M. J. Kieviet. De CGK-predikant deelde in een preek een aangrijpend verhaal over de zevenjarige Gara uit Syrië die haar vader verloor. Haar vader, die buschauffeur wa

SDOK podcast
Podcast

SDOK podcast: Genezingswonder leidt hindoepriester tot Jezus

Binod uit Nepal is hindoepriester en geneest van een dodelijke ziekte nadat Jezus aan hem verschijnt in een droom. Als hij vervolgens besluit om Jezus te gaan volgen, wordt Binod door zijn familie op straat gezet en verliest hij ook zijn baan. Zijn b

Otto Grevink
Video

Ds. Otto Grevink over het tweede gebod: "Jouw godsbeeld kan in de weg staan"

Het tweede gebod houdt in dat je geen beelden of voorwerpen mag maken om die als god te vereren, omdat alleen God zelf mag worden aanbeden. Ds. Otto Grevink merkt op dat sommigen "met een heel massief beeld van God zijn opgevoed: zo is God, en niet a

Joël, Bagtowar en Mandy
Podcast

Hoe betrek je God in je werk of studie? Christenjongeren in gesprek

In deze aflevering van ChristenDOM? gaan Joël, Bagtowar en Mandy in gesprek over hoe je God kunt betrekken in je werk en je studie. Hoe doe je dat, welke struikelblokken kom je tegen en waarom zou je dat eigenlijk doen? Dit en meer kun je in deze afl

Stieneke Hagens
Nieuws

Stieneke schrikt van sociale uitsluiting: "God heeft iedereen talenten gegeven"

“Romagemeenschappen hebben te maken met sociale uitsluiting. Maar ik geloof dat God ook aan hen talenten heeft gegeven die zij mogen inzetten ter opbouw van Zijn Koninkrijk.” Stieneke Hagens verhuisde eerder dit jaar naar Roemenië. Met haar project ‘

Meerartikelen

Jan Willem Slager
Nieuws

Jan Willem Slager spreekt over historisch bewijsmateriaal Nieuwe Testament

Hoe kunnen we weten dat het Nieuwe Testament van de Bijbel nauwkeurig en betrouwbaar is? Op dinsdag 18 maart organiseert Logos Deventer een avond met ing. drs. Jan Willem Slager over dit onderwerp. Samen met Jan Willem wordt gekeken naar manuscripten

Stichting IRS
Nieuws

Stichting IRS organiseert ontmoetingsdag vanwege 65-jarig jubileum

'Stichting IRS 65 jaar'. Dat is het thema van de Ontmoetingsdag die op D.V. zaterdag 22 maart 2025 in Gorinchem gehouden zal worden. Het evangelisatiewerk in Zuid-Nederland zal op deze dag onder de aandacht worden gebracht. In een lezing zal directeu

Willem Lingeman
Column

Waarom ik met blijdschap iedere zondag naar de kerk ga

Soms lees je van die berichten waarbij je, ik althans, bijna van verbazing van je stoel valt. Zo ook vorig jaar in het Nederlands Dagblad. Daar las ik de kop: ‘Hoe krijg je weer zin in de kerk na de vakantie?’ En verderop krijgt de lezer de kop ‘Deze

Ds. G. van Zanden
Video

Geëmotioneerde predikant vertelt over aangrijpend sterfgeval tijdens coronaperiode

"Ik kon er niet bij en zo is ze ook gestorven. Toch was het wel een makkelijke begrafenis, omdat ik wist dat er wel Iemand bij kon", aldus een geëmotioneerde ds. G. van Zanden. De hervormde predikant uit Katwijk aan Zee vertelde onlangs in een preek

Johan Schep
Video

Johan Schep over de ontmoeting tussen Jozef en zijn broers in Egypte

In de serie 'Jozef' van Growing Faith Nederland behandelt Johan Schep het levensverhaal van Jozef. Zijn broers verkochten Jozef op jonge leeftijd als slaaf. Uiteindelijk zou Jozef terechtkomen in Egypte, waar hij zou dienen onder Potifar. Hoewel Joze

The Chosen
Nieuws

Jezus bereidt zich voor op kruisiging in vijfde seizoen The Chosen

De laatste dagen van Jezus en intieme momenten met Zijn discipelen. Daarop ligt de focus in het vijfde seizoen van de populaire serie The Chosen. "We werken toe naar de kruisiging van Jezus. Ook zien we hoe Hij de religieuze leiders confronteert met

Franklin Graham en Trump
Nieuws

Franklin Graham stelt grof taalgebruik Trump opnieuw aan de kaak

De Amerikaanse evangelist Franklin Graham vindt het belangrijk dat leiders zorgvuldig met hun woorden omgaan. In een interview met Deseret News verwees Graham in een eerder door hem verstuurde brief aan president Donald Trump. Daarin vroeg hij hem mi

De Waarheidsvriend
Nieuws

Hoofdredacteur De Waarheidsvriend treedt terug

De Waarheidsvriend, het officiële orgaan van de Gereformeerde Bond (GB) binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), moet op zoek naar een nieuwe hoofdredacteur. Dr. Henk Dijkgraaf volgde vorig jaar drs. Piet Vergunst op, maar stopt per 1 mei.  Na

Wilma van der Meij
Nieuws

Christenen brengen zending dichtbij huis: vooruitblik op GZB-dag

Zendingsorganisatie GZB organiseert komende zaterdag de jaarlijkse ontmoetingsdag. Naast veel workshops zijn er ook bijzondere sprekers uit Latijns-Amerika. In het Family7-programma Uitgelicht! blikt Wilma van der Meij namens de GZB vooruit op dit ev

Tiemen van Dijk
Video

Tiemen van Dijk deelt oudtestamentische principes voor een gezond bedrijf

Als CEO van een bedrijf dat jaarlijks ruim 10 miljoen automatten produceert, kan hij nogal wat Bijbelse wijsheid gebruiken. Het bedrijf heeft meer dan 2000 medewerkers in dienst. Leergierig als hij is, heeft Tiemen van Dijk zich verdiept in Bijbelse

ds. J.J. (Jan) Mulder
Video

Hoe om te gaan met huiver voor het heilig avondmaal? Ds. Mulder reageert

"Je mag de tijd nemen." Dat is de kern van het antwoord van ds. J.J. (Jan) Mulder op de vraag over de huiver die vaak bestaat rond het deelnemen aan het heilig avondmaal. Er is wat hem betreft niets mis met een vrijmoedige houding. Het geloof mag vol

Akash
Levensverhaal

Tien jaar na zijn dood blijft Akash Bashir inspiratie voor velen

Op 15 maart is het tien jaar geleden dat Akash Bashir overleed. De 20-jarige Pakistaanse katholiek offerde zijn leven op om honderden mensen te redden toen hij een zelfmoordterrorist tegenhield die probeerde de St. Johanneskerk in Youhanabad in het b