Keurt God slavernij goed?

God keurt slavernij niet goed, Hij haat het. Het Oude Testament schrijft de doodstraf voor als er sprake is van mensenhandel: “Een ontvoerder moet worden gedood, ongeacht of hij het slachtoffer nog bij zich heeft of dat hij het al heeft verkocht als slaaf” (Exodus 21:16). In het Nieuwe Testament worden slavenhandelaren genoemd in een rijtje van grote zondaars (1 Timoteüs 1:10).

De Bijbel over vrijheid
Eén Bijbelboek gaat speciaal over een volk dat tot slaven gemaakt en uitgebuit werd. Het is het boek Exodus. De Israëlieten zijn in Egypte tot slaven gemaakt. Ze roepen om vrijheid en God hoort hen. Exodus vertelt het verhaal hoe God Israël bevrijdt uit de slavernij. God is een God van vrijheid, niet van slavernij.

Wie de Bijbel leest en de inhoud serieus neemt, ziet dat slavernij ingaat tegen de waardigheid die we als mensen ontvangen hebben van onze Schepper.
De mens is geschapen naar het beeld van God – hoe kan hij dan het eigendom zijn van een ander mens?
Elk mens wordt uitgenodigd om een kind van God te worden door geloof – hoe kan een kind van God dat gekocht is met het bloed van Christus aan een ander mens verkocht worden?
God biedt ons vrijheid aan in Christus – als je vrij geworden bent in Christus, hoe kan een ander mens je dan in slavernij houden?

De christelijke strijd tegen de slavernij
Het is daarom de normaalste zaak van de wereld dat christenen overal voorop gegaan zijn in de strijd tegen de slavernij. Bijna alle samenlevingen hebben slavernij gekend in één of andere vorm. Maar het duurde niet lang voordat christenen zich daar ongemakkelijk bij gingen voelen. Bijvoorbeeld, Bathilda, koningin van de Franken uit de 7de eeuw, werd heilig verklaard vanwege haar pogingen om slaven hun vrijheid terug te geven. Tegen de 11de eeuw was er een einde gemaakt aan de slavernij in christelijk Europa, maar het kwam nog wel vaak voor in moslimgebieden en in Afrika.

Eeuwen later waren Europese landen weer bij slavenhandel betrokken. Mannen, vrouwen en kinderen werden uit Afrika naar Amerika gedeporteerd om daar als slaaf te werken. Hoewel slavernij niet meer werd geaccepteerd op eigen grondgebied, dacht men daar in Noord- en Zuid-Amerika heel anders over. Weer waren het christenen, gehoorzaam aan Gods Woord, die het voortouw namen in de strijd voor de afschaffing van de slavernij. Terwijl vele voormannen van de ‘Verlichting’ geen enkele moeite hadden met slavernij, waren het vooral dominees en andere christelijke leiders die ertegen streden totdat het voor een tweede maal uitgebannen was uit de christelijke wereld. In landen zonder christelijke ethische maatstaven komt slavernij helaas nog altijd voor.

De Bijbel en slavernij
Hoe kunnen we dit rijmen met de vele Bijbelteksten die over slavernij gaan, waarbij slaven zelfs verteld wordt hun meesters gehoorzaam te zijn (bijv. Efeziërs 6:5)? Enkele afwegingen kunnen richting geven bij deze kennelijke tegenspraak.

Allereerst moeten we opmerken dat ‘slavernij’ geen eenduidige term is. Er zijn verschillende vormen en gradaties van slavernij. Zo waren veel lijfeigenen en horigen in de Middeleeuwen feitelijk slaaf van hun heer, omdat ze in grote mate van hem afhankelijk waren en gedwongen werden voor hem te werken. Ook vandaag de dag zitten veel mensen wereldwijd gevangen in ongezonde en oneerlijke arbeidsverhoudingen. Ik kan me een toekomst voorstellen waarin mensen het volgende zullen lezen over de 21ste eeuw: “Er waren mensen die zichzelf voor vele uren per week aan anderen verkochten die hun konden vertellen wat ze moesten doen en waar ze heen moesten gaan. Ze vonden zelfs een apparaatje uit waarmee ze deze mensen buiten de gewone uren waarvoor ze zichzelf verkocht hadden, konden bereiken, en er werd verwacht dat ze daarop zouden reageren. Het heeft heel wat moeite gekost om een eind te maken aan deze vorm van slavernij.”

Als we nu denken aan slavernij, dan stellen we ons er de meest wrede vorm van voor. Maar er waren ook andere, mildere vormen die meer leken op de afspraken tussen een landheer en zijn pachters, of zelfs een werkgever en zijn werknemers. Deze vormen komen meer in de buurt van wat in de Bijbel beschreven wordt. Een aanwijzing daarvoor is dat slaven er soms voor kozen niet vrij te worden omdat ze van hun meesters hielden (Exodus 21:5).

Ten tweede moeten we voor ogen houden dat de focus in de Bijbel ligt op verlossing en gezond leven. Het gaat niet om het omverwerpen van de maatschappelijke orde. De bestaande structuren in de tijd van het Oude Testament zijn verwerpelijk voor ons. De Israëlieten mochten slaven kopen afkomstig uit landen rondom hen (Leviticus 25:44). Maar het is duidelijk dat ze die goed moesten behandelen, zodat er wederzijds respect zou zijn. Niet alleen was het de Israëlieten niet toegestaan om mensen tot slaven te maken (Exodus 21:16), ze waren ook verplicht om een schuilplaats te bieden aan gevluchte slaven (Deuteronomium 23:15-16). Hoewel het hebben van slaven niet verboden is in het Oude Testament, laat dit vers duidelijk zien dat als een slaaf slecht behandeld is en daarom wegvlucht, het niet de fout is van de slaaf, maar van zijn meester. Dit principe wordt nog versterkt door de wet dat, als een meester zijn slaaf verwondt (bijv. een tand uitslaat), deze moet worden vrijgelaten (Exodus 21:27).

God gaf dus wetten die laten zien hoe de mens moest leven in een door zonde aangetaste wereld, op een manier die Hem eert. Dit betekent niet dat God alles maar goedvindt wat er op aarde bedacht wordt. Hij geeft voorschriften aan slaven en aan slavenhouders om in vrede met elkaar te leven, zonder goedkeuring te hechten aan het systeem van slavernij.

De Bijbel maakt dat slavernij geëindigd is
Als je in verwarring bent over het gegeven dat zelfs in de brieven van Paulus het houden van slaven als heel natuurlijk gezien werd, vergeet dan niet dat dezelfde Paulus slavenhandelaren brandmerkte als zware zondaars. Want zonder slavenhandelaars kan slavernij niet bestaan. Daarom legt Paulus de bijl aan de wortel van de slavernij, zelfs als hij tegelijkertijd uitlegt hoe we kunnen leven zolang het systeem nog bestaat.

Andere plaatsen in het Nieuwe Testament hebben dezelfde kiem in zich die moet leiden tot het einde van de slavernij. Meteen na het gedeelte waarin Paulus schrijft dat slaven hun heren moeten gehoorzamen, zegt hij “Slaveneigenaars, u moet op uw beurt uw slaven goed behandelen. Spreek hen niet dreigend toe. U moet niet vergeten dat u zelf slaven van Christus bent. U hebt dezelfde Meester als zij en voor Hem bent u elkaars gelijken” (Efeziërs 6:9). Hij vertelt slaveneigenaars om hun slaven te dienen; in de ogen van God zijn zij immers gelijk aan hun slaven. Dat is een overtuiging die de slavernij wel om zeep móét helpen.

Nog een laatste voorbeeld. Paulus stuurt een gevluchte slaaf terug die waarschijnlijk van zijn meester gestolen heeft. Maar hij stuurt hem terug “niet als uw slaaf, maar ook als uw geliefde broeder” (Filemon 1:16). Dat maakt duidelijk dat, als je naar mensen kijkt met Gods liefde, slavernij niet kan overleven.

Het is een schande dat het in naam christelijke Europa enkele eeuwen lang achter de slavenhandel vanuit Afrika stond. Maar je moet de schuld daarvoor niet bij het Woord van God leggen. Overtuigend bewijs daarvoor is het bestaan van ‘Slavenbijbels’. Dat waren ingekorte Bijbels zonder de delen die slaven zouden kunnen aanmoedigen om hun vrijheid na te streven. Grote delen van het Oude Testament en de helft van het Nieuwe Testament waren verwijderd. Zelfs de uitgevers van deze Slavenbijbels wisten het: als je de hele Bijbel leest, dan zie je dat het voornaamste onderwerp er één van vrijheid is.

God houdt van mensen. Hij haat om die reden de slavernij. Dat is de duidelijke boodschap van de Bijbel. Dat is ook de reden dat mensen die van God houden door de hele geschiedenis heen slaven als broers hebben behandeld, hun de vrijheid hebben teruggegeven en hebben gestreden voor de afschaffing van de slavernij. Veel christenen maken zich noch steeds sterk voor de afschaffing van moderne vormen van slavernij.

Ds. Marten Visser is directeur van GlobalRize. Bovenstaand artikel verscheen eerder op de site van Bijbelwoord.

Deel dit artikel op: