Is Jesaja 52-53 een verboden tekst voor Joden?

Verdieping 28 maart 2024 7 minuten Dr. G. M. G. (Lieve) Teugels
Jesaja 53

Is Jesaja 53 voor Joden een “verboden hoofdstuk”? Dit is een veelgehoorde, suggestieve vraag, uit de mond van sommige christenen. De reden zou dan zijn dat deze teksten naar Jezus verwijzen en dat de Joden dat niet willen weten. In de traditionele Joodse literatuur worden Jesaja’s teksten over de dienaar echter ook toegepast op de (Joodse) messias. 

Het klopt dat Jesaja 53 vandaag de dag in de synagoges niet op de lijst van de profetenlezingen (haftara's) staat. Maar heel veel profetische teksten staan daar niet op. De haftara’s zijn gekozen om hun inhoud die past bij de Toralezingen. In tegenstelling tot de vijf boeken van Mozes, die continu en in hun geheel worden gelezen, zijn de profetenlezingen dus selecties.

De tekst waar het over gaat begint in feite al in Jesaja 52:13. Het is het zogenoemde vierde Lied van de Knecht in Jesaja. In die vier “knechtsliederen”, is er sprake van een knecht, dienaar of slaaf - ebed in het Hebreeuws, een woord dat al deze betekenissen kan hebben. In de meeste van deze liederen is het vrij duidelijk dat die term op Israël slaat. Er staat immers “Israël, mijn dienaar” of “mijn dienaar Jacob” (Jes 41:8; 49:3). In sommige teksten lijkt het echter alsof de dienaar en Israël niet helemaal samenvallen. Zo heeft de dienaar in Jesaja 49:5 de taak om Israël “terug te brengen.” Deze teksten behoren tot de meest bestudeerde teksten door exegeten en het zal wel niet mogelijk zijn om ooit tot een eenduidige oplossing van alle onduidelijkheden in de verzen en woorden te komen. Misschien hoeft dat ook niet. Het zijn poëtische teksten die, zoals eigen is aan poëzie, meerdere interpretaties toelaten en telkens weer opnieuw herontdekt kunnen worden.

De lijdende knecht op de messias toegepast
Al in het Nieuwe Testament worden een aantal verzen uit Jesaja op Jezus toegepast, en duidelijk messiaans gelezen (Mat 12:18-21; Hand 8:32-33). In de latere christelijke interpretatie worden de teksten over de “lijdende knecht” christologisch gelezen: ze worden gezien als voorafschaduwingen of voorspellingen van het lijden, de dood en de verrijzenis van Christus. Maar ook in de Joodse traditie worden verzen over de knecht uit Jesaja soms op een individuele messias toegepast. Sommige daarvan benadrukken het lijden van de knecht. Maar andere gaan juist uit van een triomferende, verheven messias. Die dubbelheid vinden we ook in het Nieuwe Testament. Voor beide kenmerken van de messias zijn immers bewijsverzen in Jesaja te vinden. Laten we een paar voorbeelden geven.

Hoewel er in de rabbijnse literatuur zeker anti-christelijke polemiek is te vinden, is het moeilijk om aan te tonen dat deze teksten zouden reageren op christelijke opvattingen over de messias.

De melaatse messias in de Babylonische talmoed
In de Babylonische Talmoed, het meest gezagvolle werk van de Joodse traditieliteratuur dat vanaf de 5de eeuw is vastgelegd, wordt de messias voorgesteld als een melaatse. Deze zit in de poort van de stad tussen de andere melaatse bedelaars (Sanhedrin 98a-b). Hij onderscheidt zich echter van de anderen. De andere bedelaars verversen de verbanden om hun wonden door ze alle tegelijk los te maken en te vervangen. Hij vervangt ze echter één voor één. De reden daarvoor is dat hij klaar moet staan om zijn werk als messias aan te vatten, mocht de tijd daar rijp voor zijn. Verderop in de tekst wordt hij “de melaatse uit het huis van rabbi Jehuda haNasi” genoemd. Dat is een woordspel met het Hebreeuwse werkwoord nasa, dragen, dat voor het dragen van onze pijnen in Jesaja 53:4 wordt gebruikt. Dat vers wordt dan ook als bewijstekst geciteerd:

Maar hij was het die onze ziekten droeg, die ons lijden op zich nam.
Wij echter zagen hem als een verstoteling, door God geslagen en vernederd.

Deze passage in de Talmoed heeft dus geen enkel probleem met een voorstelling van de messias als iemand die mee lijdt met de zieken en de armen, net als de dienaar van YHWH in Jesaja 53. Er is in deze tekst in elk geval niets wat erop wijst dat deze tekst “verboden” is, integendeel.

De triomferende messias
In de vorige tekst wordt er al op gezinspeeld dat de “melaatse” op een bepaald ogenblik zijn rol als messias zal vervullen, wat die ook moge zijn. Andere rabbijnse teksten leggen de nadruk op de verheerlijking van de messias. Ook hiervoor worden verzen uit Jesaja aangevoerd, zoals Jesaja 42:1:

Hier is mijn dienaar, hem zal Ik steunen,
hij is mijn uitverkorene, in hem vind Ik vreugde.

In Midrasj Tanchoema, wordt gesteld dat de messias verhevener zal zijn dan Abraham, Mozes, en zelfs de engelen. Om dat te bewijzen wordt Jesaja 52:13 geciteerd. De Hebreeuwse termen die daar worden gebruikt worden via een spel met letters verbonden met deze namen:

Ja, mijn dienaar zal slagen,
Hij zal verhoogd worden (rum) – zoals Abraham, verheven (nisa) – zoals Moses, en zeer hoog verheven – meer dan de engelen.

De bijbelse teksten die worden geciteerd door joden en christenen zijn dus dezelfde, de namen van de messias zijn dezelfde, de variatie in beelden en voorstellingen is hetzelfde, alleen de identiteit van de messias is anders.

Twee of drie messiassen
In Jesaja 52:13-53 wordt beschreven hoe de dienaar hoog verheven zal worden, maar niet voordat hij eerst zwaar heeft geleden en veracht en beschimpt is geworden. In de eerste rabbijnse tekst zagen we die ontwikkeling al terugkomen bij de toepassing van de dienaar op de messias: de messias komt eerst in de gedaante van een melaatse. In de christelijke toepassing van de dienaar op Jezus zien we een vergelijkbare ontwikkeling: Jezus heeft eerst geleden, en is zelfs gestorven, maar triomfeert daarna als verrezen messias. In sommige rabbijnse teksten worden de twee gedaantes van de messias, de lijdende en de triomferende, uit elkaar gehaald en toegeschreven aan twee, of soms zelfs drie, messiassen. Deze dragen namen die ook terug te vinden zijn in het nieuwtestamentische verhaal over Jezus: Messias, zoon van Jozef; zoon van Efraïm; en zoon van David. De eerste, priesterlijke messias, zal de verwoeste tweede tempel herbouwen, de tweede zal sterven in de eindstrijd met een kwade heerser, en de laatste, de zoon van David, wordt de messiaanse koning die redding komt brengen.

De messias die eerst lijdt en dan verheven wordt
In een vrij onbekende, laat-rabbijnse tekst (ongeveer achtste eeuw) die over die eindtijd handelt (Geheimen van Rabbi Sjimon bar Jochai) wordt de ontwikkeling van de lijdende dienaar, die eerst wordt beschimpt en zelfs zijn gezicht afwendt (Jes 53:3) maar daarna hoog verheven wordt, toegepast op de messias, zoon van David. Het verhaal gaat als volgt: Wanneer de messias, zoon van Efraïm zal sneuvelen, zal God de messias, zoon van David openbaren. De mensen zullen hem echter niet erkennen, en zullen zeggen: “Je liegt, de messias is al gekomen, en gestorven, en er zal geen andere messias meer komen.” Na deze beschimpingen, wendt de zoon van David zijn gezicht af en verbergt zich (Jes 53:3 wordt geciteerd), met als gevolg dat er meer honger en ellende komt. Uiteindelijk zal God zich toch opnieuw openbaren, en zal de messias, zoon van David zijn rol kunnen vervullen. 

Zelfde bewijsteksten als in het Nieuwe Testament
Opmerkelijk is dat niet alleen verzen over de (lijdende) dienaar uit Jesaja worden geciteerd in deze midrasj. Ook andere verzen (besproken in deze midrasj) zien we in het Nieuwe Testament terug, toegepast op Jezus, zoals Micha 5:2 (Mat 2), Psalm 95:7 (Hebr 3:17-18), Daniël 7:13 (o.a. Mat 26:64), en Zacharia 12:10 (Openb 1:7). Een ander voorbeeld uit de rabbijnse literatuur (Jeruzalemse Talmoed 4.5.13) is de toepassing van Numeri 24:17 op Simon Bar Kochba:

Een ster komt op uit Jakob, een scepter uit Israël.

We kunnen dus concluderen dat de christelijke toepassing van specifieke oudtestamentische teksten op de messias volledig in lijn is met de Joodse traditie, zowel vóór als na Christus.

Deze Simon was de leider van de tweede Joodse opstand tegen de Romeinen in 132-35 van onze tijdrekening. Hij werd door vele Joden, waaronder de invloedrijke leraar Akiva, als de messias beschouwd. Rabbi Akiva zou zelf de martelaarsdood zijn gestorven vanwege zijn verzet tegen de Romeinen en zijn steun aan Bar Kochba. De ster uit Betlehem (de stad van David, in het gebied van Efraïm) is ook bekend uit Matteüs 2, waar die in verband wordt gebracht met de geboorte van Jezus.

Wat kunnen we hieruit concluderen?
De rabbijnse teksten die besproken werden zijn allemaal ontstaan in een tijd dat het christendom al bekend en verspreid was. Zijn deze teksten reacties op de christelijke lezing van de passages over de lijdende knecht? Zijn ze misschien zelfs anti-christelijk? Hoewel er in de rabbijnse literatuur zeker anti-christelijke polemiek is te vinden, is het moeilijk om aan te tonen dat deze teksten zouden reageren op christelijke opvattingen over de messias. De auteurs lijken er ook geen problemen mee te hebben dat sommige messiaanse interpretaties van de teksten uit Jesaja, en ook van andere verzen uit het Oude Testament, veel gelijkenissen vertonen met christelijke toepassingen van die verzen op de messias Jezus.

Het omgekeerde ligt eerder voor de hand: de schrijvers van het Nieuwe Testament en de christelijke denkers en schrijvers na hen, gebruikten teksten uit de Tenach die vóór Christus, en na Christus, in het jodendom werden en worden gelezen als gaande over de messias. Hierbij moet worden toegelicht dat ook in de Joodse literatuur uit de Tweede Tempeltijd, zoals bijvoorbeeld gevonden in Qumran, al soortgelijke messiaanse lezingen van Jesaja-teksten en andere oudtestamentische teksten zijn te vinden.

De bijbelse teksten die worden geciteerd door joden en christenen zijn dus dezelfde, de namen van de messias zijn dezelfde, de variatie in beelden en voorstellingen is hetzelfde, alleen de identiteit van de messias is anders, en ook dat is eigenlijk heel Joods. We kunnen dus concluderen dat de christelijke toepassing van specifieke oudtestamentische teksten op de messias volledig in lijn is met de Joodse traditie, zowel vóór als na Christus.

Lieve M. Teugels is sinds 2016 universitair hoofddocent Semitics and Jewish Studies aan de PThU in Amsterdam. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#368 Patrick & Jeffrey over de SGP, strafbaarstelling illegaliteit en pro-Palestijnse PKN-dominees
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Don Ceder en Mirjam Bikker
Nieuws

ChristenUnie stelt Kamervragen over onveiligheid Joodse leerlingen op scholen

De ChristenUnie maakt zich grote zorgen over het toenemende antisemitisme binnen het Nederlandse onderwijs. Kamerleden Mirjam Bikker en Don Ceder hebben daarom schriftelijke vragen gesteld aan de minister en staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en

Billy Graham
Nieuws

Excuses voor gebruiken van Graham-preken in anti-Trump-campagne

De politieke organisatie Evangelicals for Harris, inmiddels omgedoopt tot Evangelicals for America, heeft excuses aangeboden. De groep gebruikte preekfragmenten van de in 2018 overleden evangelist Billy Graham in een campagne tegen president Donald T

Ds. W. A. Zondag
Video

Volgens ds. Zondag kun je weten of je wel of niet uitverkoren bent

'Ben ik wel of niet uitverkoren?' Het is een vraag die met name christenen uit de rechterflank van de refogezindte bezighoudt. Volgens ds. W. A. Zondag kun je echter wél weten of je wel of niet uitverkoren bent. In onderstaand preekfragment noemt de

Henk Willem Laan
Video

Henk-Willem Laan aanstaande zondag te zien bij Hour of Power

Henk-Willem Laan is aanstaande zondag te zien bij Hour of Power. De directeur van Stichting Het Gehandicapte Kind heeft zelf een zoon die meervoudig gehandicapt is. "Joas is mijn geliefde zoon en inspiratiebron, waardoor ik dit werk ben gaan doen. Er

Uitgezet
Nieuws

Amerika zet vader én voorganger na twintig jaar uit: "We zijn uit elkaar gerukt"

Pastor Maurilio Ambrocio is na een verblijf van meer dan twintig jaar in Amerika uitgezet naar Guatemala. De 42-jarige vader van vijf kinderen leidde jarenlang de Iglesia de Santidad Vida Nueva in Florida. In april werd hij tijdens een routinematige

LHBTI
Video

Wat zegt de Bijbel over het LHBTI-denken? Documentaire op komst

In een tijd waarin liefde vooral wordt verbonden aan gevoel, zelfexpressie en identiteit, rijst de vraag: is er nog ruimte voor een andere stem? Wat zegt de Bijbel over liefde, identiteit en waarheid - en hoe verhouden die zich tot thema’s als homose

Syrie
Nieuws

Raad van Kerken vraagt in brief aan ministers steun voor Syrische christenen

De Raad van Kerken heeft in een brief aan het demissionaire kabinet om steun gevraagd voor christelijke minderheden in Syrië. Dat meldt de organisatie zelf op haar website. Reden daarvoor is dat de positie van christenen in het land steeds benarder l

pastor
Nieuws

Baptistenpredikant en gemeentelid vermoord tijdens kerkdienst in Nigeria

Tijdens een kerkelijke bijeenkomst zijn deze week een predikant en een gemeentelid van de Bege Baptistenkerk in Yaribori (Katsina, Noordwest-Nigeria) doodgeschoten. De aanval werd vermoedelijk door islamitische extremisten uitgevoerd. Een vrouwelijke

Meerartikelen

pakistan
Nieuws

Twee christelijke jongens in Pakistan vrijgesproken van blasfemie na jarenlange rechtszaak

Twee jonge christenen uit Pakistan zijn deze week vrijgesproken van blasfemie. Ze zaten bijna twee jaar vast op basis van valse beschuldigingen. De katholieke jongens Adil Babar en Simon Nadeem waren nog maar 18 en 14 jaar oud toen ze in mei 2023 wer

Jacobs
Column

Voor het bouwen van een brug zijn twee kades nodig

Opperrabbijn Jacobs was in Friesland bij een bijeenkomst als onderdeel van zijn opdracht om bruggen te bouwen. Maar dat bouwen van bruggen gaat vaak erg moeizaam, zo zet hij uiteen in zijn nieuwe onderstaande dagboek. 'Om een verbinding te maken tuss

Jan Pieter Verweij
Opinie

Tegen de stroom in: op zoek naar profetische politiek

Het kabinet is gevallen, de eerste congressen zijn geweest en de eerste lijsttrekkers benoemd. De race is begonnen. Het regent al verkiezingsbeloften: “deze keer niet met de PVV”, “deze keer maken we “het strengste asielbeleid wel waar”, “deze keer r

Diederik van Dijk
Opinie

Willekeur in wetshandhaving: liefdevol protest bestraft, haat gedoogd

Terwijl de politie toekijkt hoe activisten Joden en christenen intimideren, wordt een stille, liefdevolle pro-lifewaker ingerekend en urenlang opgesloten in een politiecel. Dit is totale willekeur. Belangrijke grondrechten zijn in het geding. Verbran

Bert-Jan Ruissen
Persbericht

Europees Parlement roept op tot betere bescherming christenen in Syrië

Het Europees Parlement heeft donderdag met grote meerderheid ingestemd met een gezamenlijke resolutie van vijf fracties waarmee de overgangsregering van Syrië wordt opgeroepen christenen en andere (religieuze) minderheden beter te beschermen. SGP-Eur

Pakistan
Nieuws

Ter dood veroordeelde christen in Pakistan na 23 jaar vrijgesproken

Na meer dan twee decennia gevangenschap is de Pakistaanse katholiek Anwar Kenneth onlangs vrijgesproken van blasfemie door het Hooggerechtshof van Pakistan. De man, die kampt met mentale problemen, zat sinds 2001 vast op beschuldiging van godslasteri

Kerk
Nieuws

Grote Duitse kerken verliezen enorme aantallen leden

Het aantal Duitsers dat lid is van de twee grote kerken in het land daalt drastisch. Dat blijkt uit nieuwe cijfers die dinsdag door de Duitse nieuwsdienst Idea werden gepubliceerd. Vooral in het oosten daalt het aantal mensen dat lid is van een kerk

Israe
Nieuws

SGP Staphorst spreekt steun uit aan Israël: "Woord 'genocide' is misplaatst en ongepast"

De SGP in Staphorst heeft in de gemeenteraad een statement afgegeven waarin men morele steun uitspreekt aan Israël, de inwoners van Israël en Joodse Nederlanders. “Het gebruik van het woord genocide en de eenzijdige veroordeling van Israël door Neder

Regenboogzebrapad
Nieuws

Engelse christen spant rechtszaak tegen gemeente aan vanwege regenboogzebrapad

Een christelijke vrouw uit het Engelse Camden, Blessing Olubanjo, spant een rechtszaak aan tegen haar gemeente. Aanleiding daarvoor is een zebrapad in de kleuren van de regenboogvlag. Volgens Olubanjo is het zebrapad een politiek statement dat haar r

Ds. D. Breure
Nieuws

Hervormde gemeente Kesteren brengt beroep uit op ds. D. Breure

De hervormde gemeente te Kesteren heeft een beroep uitgebracht op ds. D. Breure. De predikant moet in het Gelderse dorp de opvolger worden van ds. A. Snoek die in 2024 naar het Friese Driesum vertrok. Ds. Breure is sinds november 2020 verbonden aan d

Ds. K. Hoefnagel
Video

CGK-predikant over mensen die zelfmoord plegen: "Laat het oordeel aan God over"

Als iemand zelfmoord pleegt, hebben we als christenen soms al heel snel ons oordeel klaar. Maar volgens ds. K. Hoefnagel is het helemaal niet aan ons om in zo'n geval te oordelen, dat stelde hij onlangs in een preek. De christelijke gereformeerde eme

Amir Tsarfati
Column

Israël tart elke logica: God is geen mythe

Er is ‘iets’ met Israël wat politici en opiniemakers ongemakkelijk maakt. En het is niet wat ze zeggen dat het is. Zij wijzen naar politiek, nederzettingen, grenzen en oorlogen. Maar graaf onder die uitgesproken verontwaardiging en je zult iets diepe