Hoe kunnen we Jodenhaat herkennen in onze omgeving? Prof. dr. Wallet antwoordt

Hoe lang duurt het voordat de Joden de schuld krijgen van de coronacrisis? Deze vraag hield prof. dr. Bart Wallet vorig jaar bezig. “Het duurde niet langer dan een week voordat er een link tussen corona en Joden werd gelegd”, aldus Wallet woensdagmorgen tijdens een appèlbijeenkomst over Israël. Om als christenen de opkomst van Jodenhaat tegen te gaan is volgens Wallet kennis over wat antisemitisme inhoudt noodzakelijk.

Dit artikel is je cadeau gedaan door cvandaag Premium lid Jeffrey Schipper.

Word ook lid

In oktober 2020 hebben vertegenwoordigers van diverse kerkverbanden op de Israëlische ambassade in Den Haag schuld beleden voor de nalatigheid van de kerken ten opzichte van Joden voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Nu het antisemitisme helaas weer toeneemt komt de terechte vraag vanuit Joodse en Israëlische hoek, welke houding de kerken aan het begin van de 21eeuw kiezen. Ook de kerken, het christelijk onderwijs en christelijke politici worstelen met deze vraag. Om deze reden werd woensdag een bijeenkomst aan de Christelijke Hogeschool Ede georganiseerd. Wallet, auteur van het boek ‘Christendom en antisemitisme’, was één van de sprekers.

Wallet maakt aan het begin van zijn lezing duidelijk hoe actueel antisemitisme is. Hij verwijst naar de overstap van voetballer Steven Berghuis van Feyenoord naar concurrent Ajax. Dit ging gepaard met negatieve beeldvorming over Joden (‘Super Joden’ is de geuzennaam van Ajax, red). “Een ander recent voorbeeld is de anti-vaxxers die hun eigen lot vergelijken met het lot van Joden uit de Tweede Wereldoorlog en ervoor kiezen om met een Jodenster rond te lopen”, vertelt de hoogleraar. “Tussen de Holocaust en hun eigen positie zetten zij een isgelijkteken. Deze recente voorbeelden geven aan hoe actueel antisemitisme helaas is.”

Onderdeel van het probleem is volgens Wallet dat het probleem van antisemitisme wordt ontkend. “Joden zouden volgens de ontkenners niet in de slachtofferrol moeten kruipen. Aan de andere kant zie ik ook dat het probleem wordt opgeblazen. Ook door vergelijkingen die worden gemaakt met de jaren dertig en overal antisemitisme in wordt zien. Zo wordt het woord antisemitisme gemakzuchtig gebruikt. Die twee reacties vind ik gevaarlijk, want dit leidt ertoe dat het begrip antisemitisme gepolitiseerd raakt. Het wordt een term waarbij links er als de hazen bij is als er een antisemitismeprobleem bij rechts is. En omgekeerd gebeurt precies hetzelfde. Het wordt doodstil wanneer het in eigen kamp plaatsvindt. Dit is inflatie van het begrip antisemitisme. Zo wordt het lot van Joden een speelbal van linkse en rechtse politiek.” Dit onderstreept volgens de historicus hoe belangrijk het is om te weten wat antisemitisme inhoudt.

Stereotypen in ons collectieve geheugen
“Het is allereerst goed om te zeggen dat antisemitisme een gelaagd begrip is en lastig te vangen in één sluitende definitie. Het is een dynamisch en flexibel begrip. Vanuit de oudheid is het met ons meegegaan en in iedere fase van de geschiedenis zijn er nieuwe anti-Joodse stereotypen bijgekomen. Antisemitisme is een verzameling van negatieve opvattingen over Joden. Die verzameling dragen we in ons collectieve geheugen met ons mee. Anti-Joodse beelden uit het verleden zitten erin opgeslagen. De overdracht ervan komt door een losse opmerking, een zinnetje in een kinderboek of een grapje met een subtekst waarin wordt gezegd: je moet Joden niet vertrouwen, want ze hebben een probleem met geld. Zo worden negatieve beelden overgedragen. Wat mij betreft is antisemitisme een catalogus van anti-Joodse beelden.”

Wallet vraagt zichzelf af waar het hedendaagse antisemitisme vandaan komt. “Dat vindt plaats wanneer mensen grip op de realiteit verliezen en niet snappen wat er in deze wereld gebeurt. Dan is antisemitisme een makkelijk verklaringsmodel: je snapt de wereld weer: De Joden versus ons. Als je dat verklaringsmodel inzet, is complexiteit teruggebracht tot eenvoud.” Ter illustratie verwijst hij naar de economische crisis. “Het begon met bij de bank Lehmon Brothers. Allerlei deskundigen vertelden ons hoe het was gebeurd. Als je geen econoom was, dacht je: het zal wel. Je raakt het spoor bijster. Als snel ontstond er een alternatief verklaringsmodel: ‘Lehman Brothers is een joodse naam, dus de joden hebben de crisis veroorzaakt.’ En dat terwijl er geen jood in de directie van de bank zat. Het beeld dat de jood geldbelust is, kwam terug. Ze zouden erop uit zijn om de hardwerkende westerling naar zich toe te trekken. Zo heeft men weer grip op de werkelijkheid gekregen.”

Jodenhaat in coronatijd
De spreker ziet antisemitisme ter linker- en rechterzijde van het politieke centrum. “En soms ook in het politieke midden”, vervolgt Wallet. “We zitten anderhalf jaar in de coronacrisis. Misschien herinnert u zich nog het begin van de crisis. Amerikaanse studenten aan wie ik les geef moesten snel terug naar de VS. Een van mijn joodse studenten zei toen: ‘Ik ben zo bang dat we hier de schuld van gaan krijgen.’ Het duurde niet langer dan een week totdat corona inderdaad aan de joden werd gekoppeld. De Israëlische geheime dienst Mossad zou het verspreid hebben. Dit is een historisch gelaagde verklaring: in de middeleeuwen werden besmettelijke ziekten ook aan joden toegeschreven. Dat zit in het collectieve geheugen van Europa. Het duikt op uit het repertoire van anti-Joodse beelden als een complexe zaak verklaard moet worden.”

“Wat ik ook zie gebeuren is een curieuze ontwikkeling op de extreemrechtse flank. Pro-Israël zijn in buitenlands politiek terrein wordt gecombineerd met antisemitische ideeën als het gaat over cultuurvisie en binnenlandbeleid. In de Nederlandse context denken we meteen aan Forum voor Democratie. De appjes die rondgingen waren evident antisemitisch. Hoe werd er vanuit de partij op gereageerd? ‘Maar we zijn zo pro-Israël.’ Zo wordt de pro-Israël kaart getrokken om de antisemitische kaart in stand te houden."

Waar staan we nu in Nederland?
“Op de flanken is antisemitisme duidelijk zichtbaar. Vanuit die flanken kruipt het naar het midden. In die zin ben ik bezorgd over de snelle verspreiding van anti-Joodse complottheorieën. Dat heeft te maken met een bredere context: veel mensen lezen geen kranten meer. Zij houden het bij pushberichten van NU.nl of filmpjes van twintig seconden. In die context kunnen alternatieve waarheden gelanceerd worden. Complottheorieën gedijen daarin. Als dat niet wordt tegengesproken gaan mensen in die alternatieve waarheid geloven en wordt dat de bril waardoor mensen naar de werkelijkheid kijken. Het gevecht tegen antisemitisme heeft bondgenoten zoals betrouwbare media, onderwijzers en burgers nodig.

Antisemitisme is een transnationaal verschijnsel, het blijft niet beperkt tot Nederland. Het gaat over grenzen heen. Er is een transnationaal netwerk dat vanuit het Midden-Oosten wordt gevoed. Denk aan tv-series waarin Joden negatieve rollen krijgen. Digitaal wordt antisemitisme versterkt. Minstens zo zorgelijk is dat de Verenigde Staten een nieuwe voedingsbodem zijn. In de Joodse wereld is de VS altijd een last resort geweest. Een land waar je je als Jood veilig kon voelen. In de achterliggende periode hebben we aanslagen op Joodse doelen in de VS zien toenemen. In de alt rightbeweging creëren ideologen een alternatieve werkelijkheid waarin tegen Joden gestreden moet worden.

Dit betekent dat we waakzaam en zorgvuldig moeten zijn als antisemitisme voorkomt. Dit moeten we heel genuanceerd doen, zodat het begrip antisemitisme z’n kracht behoudt en inflatie van het gebruik van dit woord wordt voorkomen. Het is belangrijk om het gesprek open te houden, door te vragen en motieven van de ander te proeven. Bied hen kennis aan! Ik geloof in het belang van kennis als dé manier om verkeerde ideeën tegen te gaan. Daarin zie ik een rol voor media, onderwijs en kerken. Iedereen kan op zijn eigen plek daarin een belangrijke rol spelen.”

CIP.nl was te gast bij de Israëlbijeenkomst. Beluister de podcast:

Benieuwd naar de volledige lezing van Bart Wallet? Beluister zijn bijdrage via deze link vanaf minuut 38:45.

Foto Sjaak Verboom / Ambassade van Israël

Christenen die meer diepgang willen kiezen voor cvandaag Premium

Je las net een gratis cvandaag Premium artikel. Meld je aan en start je gratis maand.

Start je gratis maand