Opvattingen van kerkrechtjurist over nieuwe fusiekerk zijn merkwaardig

Mr. dr. Pel is een kerkrechtjurist die zijn sporen heeft verdiend. Toch zijn zijn kerkrechtelijk opvattingen, zoals verwoord in zijn recente artikel: “Kerk-en-fusie: de gemeente ten onrechte als sluitpost over de fusie tussen GKv en NGK” in het licht van het gereformeerde kerkrecht en zijn beginselen merkwaardig te noemen.

Merkwaardig omdat hij het fusieproces onderscheidt in een bestuurlijk en gemeentelijk traject. Die gedachte steunt kennelijk op het feit dat plaatselijke kerken, zijnde gemeenten, zelfstandige entiteiten zijn naar gereformeerd kerkrecht die vrijwillig zijn aangesloten bij een kerkverband. Vanwege de zelfstandigheid van de gemeente en de vrije keuze van de plaatselijke gemeente voor het kerkverband, kan een generale synode niet beslissen voor en over een plaatselijke gemeente binnen haar kerkverband om mee te gaan in een fusie. Zo’n besluit zou in strijd zijn met de plaatselijke autonomie van de gemeente en is daarmee onrechtmatig.

Wederkerige overeenkomst
Hoewel de redenering op zichzelf begrijpelijk is, berust deze opvatting op een misverstand. Het klopt dat naar gereformeerd kerkrecht plaatselijke kerken zelfstandige kerken zijn. Zij zijn vrijwillig tot een verband van kerken toegetreden zonder dat zij hun zelfstandigheid hebben verloren. Echter, met het toetreden tot een kerkverband zijn de kerken die behoren tot het kerkverband ten opzichte van elkaar als het ware contractpartijen geworden bij een wederkerige overeenkomst. Deze wederkerige overeenkomst schept, over en weer, rechten en plichten. Kenmerkend daarbij is dat het nakomen van de rechten en plichten niet afdwingbaar zijn, ondanks dat zij wel verplichtend zijn. Dit betekent dat als het kerkverband in haar overeenkomst een bepaalde bevoegdheid toekent aan een orgaan binnen het kerkverband, de plaatselijke kerken ten aanzien daarvan, afzien van hun eigen bevoegdheid op dat punt.

Bovendien betekent het toekennen van bevoegdheid ook als uitgangspunt gebondenheid aan die bevoegdheid voor de plaatselijke kerken. Het is kenmerkend voor gereformeerde kerkverbanden dat plaatselijke kerken weliswaar niet hun bevoegdheden over bepaalde zaken opgeven, maar wel dat zij die bevoegdheden hebben gemandateerd aan kerkelijke organen binnen het kerkverband. Dat kerkelijk orgaan mag dan uit naam van de plaatselijke kerken bevoegdheden uitoefenen en besluiten nemen namens die plaatselijke kerken.

Voldoende basis
Pel stelt zich op het standpunt dat het de generale synode aan mandaat zou ontbreken van de plaatselijke kerken om ook in hun naam te besluiten tot een fusie met de NGK. Volgens Pel ontbreekt een kerkordelijke grondslag en is dat ook wel logisch dat zij ontbreekt omdat dit zich ook niet zou verdragen met het gereformeerde kerkrecht en haar grondbeginselen. Echter, dat is onjuist. Hoewel in de vigerende kerkorde van de GKv, ex artikel E67.4, de bevoegdheden van de generale synode wat ongelukkig lijken te zijn geformuleerd, blijkt, in het licht van de rechtsgeschiedenis van dit artikel, er voldoende basis voor de generale synode om een fusiebesluit te nemen dat ook onmiddellijk de plaatselijke kerken bindt. Die bevoegdheid is niet in strijd met de zelfstandigheid van de plaatselijke kerken, maar juist gebaseerd op het mandaat van die kerken. De Dordtse Kerkorde, waarvan de GKv kerkorde is afgeleid en in feite mede op gebaseerd is, kent immers afspraken waarbij aan meerdere vergaderingen, zoals de generale synode, zaken worden overgelaten die mindere vergaderingen, zoals de kerkenraad, zelf niet kunnen doen of die tot de kerken gezamenlijk behoren.

Vanouds behoort het streven naar kerkelijke eenheid tot iets wat behoort tot de kerken van de meerdere vergadering in het algemeen. Wie de verschillende acta van de GKv vanaf haar ontstaansgeschiedenis raadpleegt, kan vaststellen dat kerkelijke eenheid tot de taken en bevoegdheden van de generale synode behoren. In de praktijk van het kerkelijk leven functioneert het ook daadwerkelijk zo; ook in de GKv zijn er bijvoorbeeld regelingen voor samenwerkende en samenwerkingsgemeenten. Daarover zijn landelijke afspraken gemaakt en die betreffen synodebesluiten. Het is niet zo dat een plaatselijke zelfstandige kerk niet bevoegd zou zijn om zelf afspraken te maken met elke willekeurige kerk, maar zij maakt van die bevoegdheid geen gebruik, omdat zij dat zo met andere kerken binnen het verband heeft afgesproken. En ook in de kerk geldt dat gemaakte afspraken behoren te worden nagekomen.

Bezwaar ongegrond
Een fusie van het kerkverband is dus bij uitstek iets wat behoort tot de kerken van de meerdere vergadering in het algemeen. De kerken die behoren tot het verband hebben de generale synode gemandateerd om te streven naar en te komen tot kerkelijke eenheid. Daarmee is de bevoegdheid een gegeven, omdat het een zaak betreft, ex artikel E67.4 van de kerkorde, waarvan door de kerken eerder is afgesproken om die gezamenlijk in de generale synode te behartigen. Daarmee is in feite de kern van Pel zijn bezwaar ongegrond. Het klopt dat volgens gereformeerd kerkrecht de plaatselijke kerken zelfstandige kerken zijn. Inderdaad zijn zij op vrijwillige basis toegetreden tot het landelijke kerkverband, maar zij hebben ook gezamenlijk afgesproken dat zaken die de kerkelijke eenheid betreffen tot het mandaat van de generale synode behoren.

Bindende rechtskracht
De argumentatie dat het mandaat van de generale synode niet zover gaat dat zij voor individuele kerken kan beslissen om mee te gaan met een fusie van het kerkverband, wordt niet gedragen door een beroep op gereformeerd kerkrecht. Immers, het kerkrecht van de GKv gaat uit van een presbyteriaal-synodaal stelsel. Kerken worden in dat stelsel door middel van afvaardiging naar meerdere vergaderingen vertegenwoordigd. Het is dus ook niet zo dat er sprake is van een top-down benadering zoals Pel zegt. Een meerdere vergadering is immers niet hoger, maar alleen breder samengesteld. Het principe van het presbyteriaal-synodale stelsel is nu juist dat verondersteld en aanvaard wordt dat kerken in die meerdere vergaderingen vertegenwoordigd zijn. Dat verklaart ook dat voor kerkelijke besluitvorming in de GKv geldt dat een besluit van een kerkelijke vergadering bindende rechtskracht heeft. Die bindende rechtskracht ziet dus ook op binding van plaatselijke kerken aan besluiten van de generale synode. Dergelijke besluiten hoeven niet eerst, voordat zij rechtskracht krijgen, te worden geratificeerd door de plaatselijke kerkenraden, maar hebben uit zichzelf direct bindende rechtskracht. Dit leidt alleen tot een uitzondering als er sprake zou zijn van een kerkelijk besluit dat in strijd is met Gods Woord of de kerkorde. Voor dat geval is de plaatselijke kerkenraad bevoegd het betwiste besluit niet uit te voeren. Hoewel op de redactie van deze kerkordelijke bepaling kritiek kan worden uitgeoefend, omdat de artikelen F74.1 en F74.4 innerlijk tegenstrijdig zijn, doet dat niet af aan haar bedoeling, namelijk dat er geen gebondenheid is aan besluiten in strijd met Gods Woord of de kerkorde.

De consequentie is dat een generale synode bindende besluiten kan nemen voor plaatselijke kerken. Dat is geen hiërarchie of inbreuk op de zelfstandigheid van plaatselijke kerken, maar het toepassen van tussen kerken in de kerkorde gemaakte afspraken. De suggestie die Pel wekt is dat sprake zou zijn van kerkelijke hiërarchie, maar van een top en grondvlak is in de GKv geen sprake. Het gaat uitsluitend om het gemeenschappelijke brede draagvlak van de kerken dat tot uitdrukking komt in synodale besluitvorming. De vrijheid van de kerken is niet in het geding, want kerken hebben immers in alle vrijheid ervoor gekozen de kerkorde als wederkerige overeenkomst van samenwerking te accepteren. Daarbij is het uitgangspunt, zoals de kerkorde ook nadrukkelijk verwoordt, dat besluiten van de kerken in meerdere vergaderingen te allen tijde moeten overeenstemmen met Gods Woord en de kerkorde. In feite kunnen meerdere vergaderingen geen rechtsgeldige besluiten nemen die daarmee in strijd zijn. De zelfstandigheid van plaatselijke kerken komt dan ook onmiddellijk tot uiting bij niet-rechtsgeldige besluiten. Kerkenraden kunnen die - in de woorden van de Gkv kerkorde - niet uitvoeren.