Theoloog des Vaderlands Katja Tolstoj: "Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is"

God6 juni 2023 Peter Siebe, NBG
Katja Tolstoj

Katja Tolstoj ontvluchtte Rusland en is dit jaar Theoloog des Vaderlands. Ze kent het Oosters-Orthodoxe christendom en houdt zich bezig met getraumatiseerde samenlevingen. Wat hebben we aan de Bijbel en de theologie als het gaat om trauma, de oorlog in Oekraïne, of om de crises en onzekerheid in ons eigen land?

“Een van mijn promovendi woont in Kiev. Hij lijkt Job wel, hij krijgt het ene verlies na het andere over zich heen. Hartverscheurend. Zulke verhalen malen door mijn hoofd”’, zucht Katja Tolstoj. Ze hield onlangs, twee jaar na haar benoeming, haar oratie als hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam, ze geeft interviews, en ze is betrokken bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen in Kampen. Voor het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap (NBG) sprak ik met haar. Wat bracht haar ertoe, te vluchten?

“Ik ben altijd in de eerste plaats vrouw en moeder. Dan komt er heel lang niets en daarna al het andere. Ik vluchtte met als doel een betere toekomst voor mijn tweeling. Mijn dochters weten hoe gelukkig ik ben dat ik hun moeder mag zijn. Een collega zei laatst tegen me: ‘Je kinderen hebben niet eens gemerkt wat voor een carrière jij gemaakt hebt!’ (Schatert:) Dat vond ik een enorm compliment!

"Een ervaring van het heilige, een Godservaring, is strikt individueel, én we moeten zoiets niet te snel naar menselijke taal vertalen."

Maar ik was geen type om, toen de kinderen naar school gingen, alleen maar de ramen te lappen. Ik hield van literatuur en filosofie en een goede bekende zei dat theologie daarop leek. Dus besloot ik theologie te studeren, want dat kon in mijn woonplaats Kampen. Eigenlijk zou ik naast theologie ook geneeskunde en het liefst psychiatrie willen studeren. Ook die vakken gaan immers over de ziel en hoe zij heelt of geneest. Theologie gaat over de diepste, meest existentiële gronden van het menselijk bestaan. Ieder mens die nadenkt over zijn bestaan en verder kijkt dan het hier en nu, komt voor vragen te staan waar theologie zich mee bezig houdt: Wie ben ik? Waarom ben ik hier? Hoe verhoud ik mij tot mijn medemens? Probeer het maar eens uit bij uw atheïstische buurman!”

U promoveerde in 2006 op Dostojewski. Vanwaar die keuze?
“Omdat je bij hem elke keer iets nieuws ontdekt. Dostojewski schrijft op een ongelooflijk rijke manier over de laatste, belangrijkste, meest existentiële vragen. Hij laat zien dat de oosters-orthodoxe theologie de westerse theologie enorm kan verrijken. Waarmee? Met het inzicht dat theologie over de héle mens gaat en niet alleen iets voor de hersenen is. Westerse theologie doordenkt dingen systematisch. Dat waardeer ik als systematisch theoloog.

Ik ben zelf trouwens niet oosters-orthodox. Maar van de oosters-orthodoxe theologie leerde ik de hele mens én de hele schepping in mijn theologiseren te betrekken. Dat vereist eerlijkheid en lef. Durf ik ál mijn geloofsgronden kritisch te bevragen? Door al mijn bodems heen te vallen? Kloppen de doctrines en de dogma’s waarin ik zeg te geloven? Hoe sta ik daar zelf tegenover? Doorvragen tot op het bot, zonder te weten hoe je eruit komt, net als Dostojewski. Van hem leerde ik dat mensen complexe wezens zijn en dat simpele antwoorden niet passen bij het complexe bestaan. Keuzes zijn geen lood om oud ijzer: het komt erop aan wat jij doet of niet doet.”

Volgens de oosters-orthodoxe theologie is alles met elkaar verbonden. Waarom vindt u dat verrijkend?
“Mits goed uitgewerkt, verandert die visie, die op basis van de Bijbel stelt dat alles doordrongen is van het goddelijke, je waardensysteem. Het zet alles in een ander licht. Helaas is die visie nog weinig bekend. Daar verandering in brengen is één van mijn speerpunten als Theoloog des Vaderlands.”

"Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is. Dat hangt samen met Gods aanwezigheid in ál het geschapene."

U groeide niet op in een gelovig gezin. Hoe raakte u geïnteresseerd in het christelijk geloof?
(Denkt even na.) “Ik weet het niet. Ik ben altijd gelovig geweest. Het is een existentieel gevoel dat ik niet kan uitleggen, een gevoel van gedragen te zijn. Dichterbij kan ik niet komen. Een favoriete tekst van mij is Exodus 3:5 waar Mozes God ontmoet: ‘Kom niet dichterbij,’ waarschuwde de HEER, ‘en trek je sandalen uit, want de grond waarop je staat, is heilig.’ Een ervaring van het heilige, een Godservaring, is strikt individueel, én we moeten zoiets niet te snel naar menselijke taal vertalen. Niet voor niets begint elk ‘positief’ spreken over God in de theologie vanuit een grondbesef dat taal altijd inadequaat zal blijven. ‘Negatieve’ theologie (theologie die uitgaat van wat niet gezegd kan of mag worden over God, PS) gaat aan ‘positieve’ theologie vooraf. God heb je niet in je broekzak.”

Uw leeropdracht is: theologie en religie in post-trauma-samenlevingen. Vanwaar die specialisatie?
“Ik kom uit een familie van dissidenten, ik las als kind Solzjenitsyn en leerde gedichten uit mijn hoofd van dichters zoals Anna Achmatova, een geniale Russische dichteres die een monument dichtte over het lijden in de Sovjettijd. De verhalen uit de Goelagkampen bleven me achtervolgen. Op de allereerste dag van mijn theologiestudie hoorde ik over de ‘theologie na Auschwitz’. Ik dacht meteen: dan komt er nu vast ook een sterke man die ‘theologie na Goelag’ op de kaart gaat zetten. Maar hoe nodig dat ook was, het gebeurde niet. En omdat in Rusland onder Poetin elke systematische bezinning op het verleden ontbrak, besloot ik om dat zelf te gaan doen.”

Wat voegt theologie toe aan psychologie of psychiatrie als het gaat om trauma?
“Theorie en praktijk moeten samen op gaan. Theologie vormt als 'wereldbeschouwing' de brug tussen theorie en praktijk. Die rol speelde de theologie bijvoorbeeld in Zuid-Afrika na de apartheid, toen wit en zwart zich met elkaar moesten leren verzoenen. En in Duitsland hielp de ‘theologie na Auschwitz’ bij de vorming van een andere mentaliteit na de oorlog. Daar kunnen we van leren - ook in Nederland, bijvoorbeeld bij het verwerken van het slavernijverleden, geestelijke verzorging en alle andere traumatische situaties. Mijn colleges over extreme ontmenselijking in de Goelag blijken een eye-opener voor mijn studenten. Dat verrast me en het stemt me dankbaar. Sommigen van hen werken al in een kerkelijke gemeente en komen daar getraumatiseerde mensen tegen. Vaak hoor ik dat ze er een werkstuk over willen maken of erop willen afstuderen of promoveren.”

"Geloven is een weten, diep vanbinnen, dat God er is en dat Hij een persoonlijke God is.

Rusland voert al een jaar oorlog tegen Oekraïne. Wat kunt u vanuit uw vakgebied daarover zeggen?
“Dat het trauma en het onverwerkte Sovjetverleden er de oorzaken van zijn. Patriottisme, propaganda en mythevorming - alles uit de tijd van de Sovjet-Unie herhaalt zich, in andere vorm. Mijn leeropdracht is er nóg urgenter door geworden.”

U citeerde recent een uitspraak van Anna Barkova, die vastzat in Russische strafkampen: ‘het kwaad zit in de structuur van het zijn’. Als dat zo is, voel ik de neiging om atheïst te worden.
“Ja dat is heftig hè… het noodzaakt ons, zoals ik al zei, om onze hele theologie opnieuw te doordenken. Ik bestudeer extreme ontmenselijking. In mijn oratie zei ik dat deze toestand niet zondermeer valt onder wat we ‘zonde’ noemen, maar ons voorbij de zondeval voert. Het dwingt me om kleur te bekennen, als mens en als theoloog. Mijn antwoord is: geloven is alleen maar mogelijk desondanks.”

U trekt dus niet de conclusie: God is er niet?
“Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is. Dat hangt samen met Gods aanwezigheid in ál het geschapene. We kunnen niet precies bepalen: ‘hier is God meer aanwezig en daar wat minder’ - ook al zijn we daartoe wel geneigd ten overstaan van het radicale kwaad. We zijn hier niet bij de apotheker! Ook daarom spreekt die tekst uit Exodus 3 mij zo aan: we moeten niet te dichtbij willen komen, dit is heilige grond.”

Ik ben soms zo verbijsterd over het kwaad dat ik me afvraag: 'God, waar bent U…’'
(Stilte). “Ja…”

En dan kan ik uiteindelijk niet anders dan toch weer tot Hem roepen.
“Ja. (Stilte.) Ik zit daar ook precies zo in. Omdat geloven een weten is, diep vanbinnen, dat God er is en dat Hij een persoonlijke God is. En omdat alles met elkaar verbonden is, in goddelijke verbondenheid.”

Wat betekent de Bijbel voor u?
“Toen ik een jaar of tien was, nam mijn vader een Bijbel mee naar huis. Hij had een bijbaan als arts bij het Orthodoxe Seminarie in Sint-Petersburg. Dat was de eerste Bijbel die ik zag, en die bijbaan bracht me in aanraking met de Russisch-Orthodoxe kerk. Wat de Bijbel me brengt? Ik noemde al Exodus 3. Maar het Bijbelhoofdstuk waarvan ik het meest houd is 1 Korintiërs 13, het loflied op de liefde. Dat maakte als kind al veel indruk op me, omdat het zó mooi is. Steeds meer ben ik de betekenis van de ‘kenotische’, opofferende liefde (agape) gaan begrijpen. Liefde waar je, in plaats van jezelf voorop te stellen, plaats maakt voor de ander.”

Drs. Peter Siebe is historicus. Hij werkt als eindredacteur bij het NBG en als zelfstandig journalist. Dit interview verscheen ook op platform www.debijbel.nl van het NBG.
Foto Katja Tolstoj © Handy Tims

Praatmee

Beluister onze podcast

#321 voorganger Teun van der Leer en predikant Peter Sinia in gesprek over de doop
Beluister op soundcloud
Bekijk alle afleveringen
Of beluister op:

Meerartikelen

Yoran
Nieuws

Vader vermiste christelijke jongen (16) doet belangrijke oproep

Ondanks dat er met duizenden vrijwilligers werd gezocht, is de vermiste christelijke Yoran Krol (16) nog steeds niet gevonden. Zijn vader doet op sociale media daarom nogmaals een oproep en vraagt iedereen die zich in de regio op het water begeeft go

Insalvation en Michelle Lee
Video

InSalvation en Ann Michelle Lee brengen nieuwe single uit: 'Breek de hemelen open'

Het kan nog zo donker lijken in je eigen leven en om je heen; Gods licht kan het doorbreken. De nieuwe single van InSalvation (met gast Ann Michelle Lee) is een gebed om dat te laten gebeuren; een hartenkreet voor het hier en nu. De single is sinds 2

Nigeria gevangenis
Nieuws

Nigeriaans predikantsechtpaar verbleef ten onrechte drie jaar in gevangenis

Een rechtbank in de Nigeriaanse staat Kaduna heeft dominee Jonah Gangas en zijn vrouw Josephine vrijgesproken. Het echtpaar zat meer dan drie jaar gevangen. Ze werden beschuldigd van ontvoering en het bekeren van een jong moslimmeisje, een beschuldig

Ds. J. Koppelaar
Video

Ds. Koppelaar over ziekenzalving: "Het is niet iets magisch of engs"

"We zijn het kwijtgeraakt om met handoplegging te bidden. Dat kwam door de roomse kerk die daar een soort magische werking aan ging toeschrijven. Merkwaardig is trouwens dat we die zegening met handoplegging nog steeds kennen, maar dan alleen bij het

David de Vos
Nieuws

DoorBrekers cancelt Paasconferentie David de Vos: 'Zaait verdeeldheid in lichaam van Christus'

Hij is een gevierd man binnen de evangelische beweging. Maar zijn aankomende boek en verschillende interviews daarover, lijken evangelist en spreker David de Vos plotseling de kop van jut te maken binnen diezelfde beweging. Hij kreeg de afgelopen dag

Wycliffe
Nieuws

Wycliffe Bijbelvertalers ontwikkelt nieuwe methode waarbij Bijbels sneller vertaald moeten worden

Wycliffe Bijbelvertalers heeft een nieuwe methode ontwikkeld om Bijbels sneller te vertalen en daarmee Gods Woord aan meer mensen aan te kunnen bieden. Dat meldt The Christian Post. In samenwerking met lokale kerken en tolken werkt de organisatie mom

Oekraïners
Nieuws

Christenen helpen tienduizenden Oekraïners: "Ik wil dat ze weten wie Jezus is"

Toen Rusland twee jaar geleden Oekraïne binnenviel, trokken bijna een miljoen Oekraïners naar het kleine buurland Moldavië. Hoewel de meeste van deze vluchtelingen naar huis zijn teruggekeerd of zich in andere landen hebben gevestigd, verblijven er n

Ds. J. B. Alblas over Psalm 47
Video

Ds. Alblas over Psalm 47: een boodschap van hoop in tijden van ellende

‘Want de HEERE, de Allerhoogste, is ontzagwekkend, een groot Koning over de hele aarde.’ In zijn meditatie geeft ds. J. B. Alblas uitleg over Psalm 47 vers 1 tot 5: “Het thema van heel deze Psalm is het koningschap van God. Het gaat om Hem en om Zijn

Meerartikelen

Ds. R. W. Mulder
Nieuws

Ds. R. W. Mulder aanvaardt beroep hersteld hervormd Waarder

De hersteld hervormde gemeente in Waarder verwelkomt binnenkort een nieuwe predikant. Ds. R. W. Mulder (foto) uit Montfoort heeft het beroep aanvaard. Waarder was sinds vorig jaar vacant vanwege het emeritaat van ds. L. W. C. Ruijgrok. Mulder bedankt

Rik Op den Brouw
Column

Een les van Jezus: je hoeft niet het maximale uit het leven te halen

Voor sommigen is het leven het plaatsen van vinkjes op een ‘bucketlist’. Wat moet je gedaan hebben en wat moet je gezien hebben. Hoe spectaculairder en hoe verder, hoe beter. Altijd op zoek naar iets nieuws. Anderen doen alles om rijker en belangrijk

Albert van der Heide
Column

Een vergeten boodschap: God spreekt door gevoel

‘Je bent niet tot gevoel gekomen, maar tot geloof.’ Deze uitspraak heb ik regelmatig gehoord in mijn omgeving, terwijl ik opgroeide in de dingen van God en Zijn Heilige Geest. Het is een waar woord en alle aanneming waardig. Want het klopt; geloof is

ds. K.H. (Karel) Bogerd
Nieuws

Preektocht door de Dokkumer Wouden

In de Dokkumer Wouden gaat op woensdag 10 april een derde ‘preektocht’ van start. De ‘preektocht’ begint om 9.30 uur in de Grote of St. Martinuskerk (Markt 2) te Dokkum. De eerste preektocht (40 deelnemers) werd op 23 maart 2022 gehouden in de Friese

Wilkin van de Kamp
Boekfragment

We willen zelf de regie houden over ons leven (maar Jezus leert iets anders)

In de Bijbel vind je honderden voorspellingen over de geboorte, het leven en sterven van Jezus, die stuk voor stuk zijn uitgekomen. De gebeurtenissen rond de laatste achttien uur van Jezus’ leven zijn eeuwen tevoren voorspeld.Een van de belangrijkste

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp over Jezus' lijden en sterven: "Hij hield het uit omdat Hij aan ons dacht"

"Jezus heeft de lange lijdensweg kunnen verdragen omdat Hij ons al die tijd in gedachten had. Jezus heeft aan het kruis kunnen volharden omdat Hij steevast onze redding voor ogen had. Wij waren de vreugde die voor Hem in het verschiet lag. Jezus wist

Ds. G. van Zanden
Video

Is het allemaal pais en vree als je een nieuw hart hebt? Ds. Van Zanden geeft antwoord

"Hoe vaak wordt een mens op een dag boos? Een keer? Twee keer? Vijf keer? Tien keer? En een christen die een nieuw hart gekregen heeft? Wordt die ook boos? Kan hij zich nog eens ergens flink over opwinden of is het waar wat het kinderlied zingt: ‘Een

Leander Janse
Video

De oudste zoon is dicht bij de Vader, maar net zo vervreemd als zijn broer

De bekende gelijkenis beschrijft twee verloren zonen. Er bestaat niet alleen een wilde, uitbrekende vorm van zonde. Er is ook meer verborgen, op het oog fatsoenlijke manier, waarop je van God vervreemd kan zijn. De oudste zoon is dicht bij de Vader,

Zanger Elbert Smelt: “Dan mis ik haar gewoon heel erg natuurlijk. Ja, wie niet?”
Video

Zanger Elbert Smelt deelt herinneringen aan Kinga Bán: "Ik mis haar heel erg"

Bijna vijf jaar geleden overleed zangeres Kinga Bán. Zanger Elbert Smelt van de band Trinity bracht vlak voor haar dood samen met haar 'Leef met volle teugen' uit. In een video van Nederland Zingt vertelt hij over dit lied en over de bijzondere optre

Dato Steenhuis over zondebesef
Video

Videoboodschap Dato Steenhuis: Ben jij wel echt bewust van je zonden?

Zondebesef kan een lastig onderwerp zijn. In een video vertelt Dato Steenhuis hier meer over en beantwoordt hij de vraag: ‘Is mijn zondebesef wel groot genoeg? In zijn video benadrukt Steenhuis dat één zonde al voldoende is voor zondebesef. “Als je é

Ds. J. A. W. Verhoeven
Verdieping

Geloven in God is wel persoonlijk, maar niet individualistisch

Mijn geloof of hét geloof? Jonge mensen zeggen nogal eens dat ze belijdenis doen van ‘hun geloof’. Is dat hetzelfde als belijdenis doen van ‘het geloof’? Kan het belijden van het geloof, zoals beleden in het Apostolicum, toch persoonlijk worden? Rond

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker deelt ervaringen in podcast: Froukje Prakken

Inmiddels terug in Nederland kijken we met Froukje Prakken terug op de beginperiode van het zendingswerk dat haar man Ger en zij deden in Peru tussen 1983 en 1991. Een verhaal over Gods leiding en vertrouwen op God in moeilijke omstandigheden. Ook ho