Theoloog des Vaderlands Katja Tolstoj: "Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is"

God 6 juni 2023 Peter Siebe, NBG
Katja Tolstoj

Katja Tolstoj ontvluchtte Rusland en is dit jaar Theoloog des Vaderlands. Ze kent het Oosters-Orthodoxe christendom en houdt zich bezig met getraumatiseerde samenlevingen. Wat hebben we aan de Bijbel en de theologie als het gaat om trauma, de oorlog in Oekraïne, of om de crises en onzekerheid in ons eigen land?

“Een van mijn promovendi woont in Kiev. Hij lijkt Job wel, hij krijgt het ene verlies na het andere over zich heen. Hartverscheurend. Zulke verhalen malen door mijn hoofd”’, zucht Katja Tolstoj. Ze hield onlangs, twee jaar na haar benoeming, haar oratie als hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam, ze geeft interviews, en ze is betrokken bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen in Kampen. Voor het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap (NBG) sprak ik met haar. Wat bracht haar ertoe, te vluchten?

“Ik ben altijd in de eerste plaats vrouw en moeder. Dan komt er heel lang niets en daarna al het andere. Ik vluchtte met als doel een betere toekomst voor mijn tweeling. Mijn dochters weten hoe gelukkig ik ben dat ik hun moeder mag zijn. Een collega zei laatst tegen me: ‘Je kinderen hebben niet eens gemerkt wat voor een carrière jij gemaakt hebt!’ (Schatert:) Dat vond ik een enorm compliment!

"Een ervaring van het heilige, een Godservaring, is strikt individueel, én we moeten zoiets niet te snel naar menselijke taal vertalen."

Maar ik was geen type om, toen de kinderen naar school gingen, alleen maar de ramen te lappen. Ik hield van literatuur en filosofie en een goede bekende zei dat theologie daarop leek. Dus besloot ik theologie te studeren, want dat kon in mijn woonplaats Kampen. Eigenlijk zou ik naast theologie ook geneeskunde en het liefst psychiatrie willen studeren. Ook die vakken gaan immers over de ziel en hoe zij heelt of geneest. Theologie gaat over de diepste, meest existentiële gronden van het menselijk bestaan. Ieder mens die nadenkt over zijn bestaan en verder kijkt dan het hier en nu, komt voor vragen te staan waar theologie zich mee bezig houdt: Wie ben ik? Waarom ben ik hier? Hoe verhoud ik mij tot mijn medemens? Probeer het maar eens uit bij uw atheïstische buurman!”

U promoveerde in 2006 op Dostojewski. Vanwaar die keuze?
“Omdat je bij hem elke keer iets nieuws ontdekt. Dostojewski schrijft op een ongelooflijk rijke manier over de laatste, belangrijkste, meest existentiële vragen. Hij laat zien dat de oosters-orthodoxe theologie de westerse theologie enorm kan verrijken. Waarmee? Met het inzicht dat theologie over de héle mens gaat en niet alleen iets voor de hersenen is. Westerse theologie doordenkt dingen systematisch. Dat waardeer ik als systematisch theoloog.

Ik ben zelf trouwens niet oosters-orthodox. Maar van de oosters-orthodoxe theologie leerde ik de hele mens én de hele schepping in mijn theologiseren te betrekken. Dat vereist eerlijkheid en lef. Durf ik ál mijn geloofsgronden kritisch te bevragen? Door al mijn bodems heen te vallen? Kloppen de doctrines en de dogma’s waarin ik zeg te geloven? Hoe sta ik daar zelf tegenover? Doorvragen tot op het bot, zonder te weten hoe je eruit komt, net als Dostojewski. Van hem leerde ik dat mensen complexe wezens zijn en dat simpele antwoorden niet passen bij het complexe bestaan. Keuzes zijn geen lood om oud ijzer: het komt erop aan wat jij doet of niet doet.”

Volgens de oosters-orthodoxe theologie is alles met elkaar verbonden. Waarom vindt u dat verrijkend?
“Mits goed uitgewerkt, verandert die visie, die op basis van de Bijbel stelt dat alles doordrongen is van het goddelijke, je waardensysteem. Het zet alles in een ander licht. Helaas is die visie nog weinig bekend. Daar verandering in brengen is één van mijn speerpunten als Theoloog des Vaderlands.”

"Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is. Dat hangt samen met Gods aanwezigheid in ál het geschapene."

U groeide niet op in een gelovig gezin. Hoe raakte u geïnteresseerd in het christelijk geloof?
(Denkt even na.) “Ik weet het niet. Ik ben altijd gelovig geweest. Het is een existentieel gevoel dat ik niet kan uitleggen, een gevoel van gedragen te zijn. Dichterbij kan ik niet komen. Een favoriete tekst van mij is Exodus 3:5 waar Mozes God ontmoet: ‘Kom niet dichterbij,’ waarschuwde de HEER, ‘en trek je sandalen uit, want de grond waarop je staat, is heilig.’ Een ervaring van het heilige, een Godservaring, is strikt individueel, én we moeten zoiets niet te snel naar menselijke taal vertalen. Niet voor niets begint elk ‘positief’ spreken over God in de theologie vanuit een grondbesef dat taal altijd inadequaat zal blijven. ‘Negatieve’ theologie (theologie die uitgaat van wat niet gezegd kan of mag worden over God, PS) gaat aan ‘positieve’ theologie vooraf. God heb je niet in je broekzak.”

Uw leeropdracht is: theologie en religie in post-trauma-samenlevingen. Vanwaar die specialisatie?
“Ik kom uit een familie van dissidenten, ik las als kind Solzjenitsyn en leerde gedichten uit mijn hoofd van dichters zoals Anna Achmatova, een geniale Russische dichteres die een monument dichtte over het lijden in de Sovjettijd. De verhalen uit de Goelagkampen bleven me achtervolgen. Op de allereerste dag van mijn theologiestudie hoorde ik over de ‘theologie na Auschwitz’. Ik dacht meteen: dan komt er nu vast ook een sterke man die ‘theologie na Goelag’ op de kaart gaat zetten. Maar hoe nodig dat ook was, het gebeurde niet. En omdat in Rusland onder Poetin elke systematische bezinning op het verleden ontbrak, besloot ik om dat zelf te gaan doen.”

Wat voegt theologie toe aan psychologie of psychiatrie als het gaat om trauma?
“Theorie en praktijk moeten samen op gaan. Theologie vormt als 'wereldbeschouwing' de brug tussen theorie en praktijk. Die rol speelde de theologie bijvoorbeeld in Zuid-Afrika na de apartheid, toen wit en zwart zich met elkaar moesten leren verzoenen. En in Duitsland hielp de ‘theologie na Auschwitz’ bij de vorming van een andere mentaliteit na de oorlog. Daar kunnen we van leren - ook in Nederland, bijvoorbeeld bij het verwerken van het slavernijverleden, geestelijke verzorging en alle andere traumatische situaties. Mijn colleges over extreme ontmenselijking in de Goelag blijken een eye-opener voor mijn studenten. Dat verrast me en het stemt me dankbaar. Sommigen van hen werken al in een kerkelijke gemeente en komen daar getraumatiseerde mensen tegen. Vaak hoor ik dat ze er een werkstuk over willen maken of erop willen afstuderen of promoveren.”

"Geloven is een weten, diep vanbinnen, dat God er is en dat Hij een persoonlijke God is.

Rusland voert al een jaar oorlog tegen Oekraïne. Wat kunt u vanuit uw vakgebied daarover zeggen?
“Dat het trauma en het onverwerkte Sovjetverleden er de oorzaken van zijn. Patriottisme, propaganda en mythevorming - alles uit de tijd van de Sovjet-Unie herhaalt zich, in andere vorm. Mijn leeropdracht is er nóg urgenter door geworden.”

U citeerde recent een uitspraak van Anna Barkova, die vastzat in Russische strafkampen: ‘het kwaad zit in de structuur van het zijn’. Als dat zo is, voel ik de neiging om atheïst te worden.
“Ja dat is heftig hè… het noodzaakt ons, zoals ik al zei, om onze hele theologie opnieuw te doordenken. Ik bestudeer extreme ontmenselijking. In mijn oratie zei ik dat deze toestand niet zondermeer valt onder wat we ‘zonde’ noemen, maar ons voorbij de zondeval voert. Het dwingt me om kleur te bekennen, als mens en als theoloog. Mijn antwoord is: geloven is alleen maar mogelijk desondanks.”

U trekt dus niet de conclusie: God is er niet?
“Ik geloof dat God ook daar is waar het kwaad is. Dat hangt samen met Gods aanwezigheid in ál het geschapene. We kunnen niet precies bepalen: ‘hier is God meer aanwezig en daar wat minder’ - ook al zijn we daartoe wel geneigd ten overstaan van het radicale kwaad. We zijn hier niet bij de apotheker! Ook daarom spreekt die tekst uit Exodus 3 mij zo aan: we moeten niet te dichtbij willen komen, dit is heilige grond.”

Ik ben soms zo verbijsterd over het kwaad dat ik me afvraag: 'God, waar bent U…’'
(Stilte). “Ja…”

En dan kan ik uiteindelijk niet anders dan toch weer tot Hem roepen.
“Ja. (Stilte.) Ik zit daar ook precies zo in. Omdat geloven een weten is, diep vanbinnen, dat God er is en dat Hij een persoonlijke God is. En omdat alles met elkaar verbonden is, in goddelijke verbondenheid.”

Wat betekent de Bijbel voor u?
“Toen ik een jaar of tien was, nam mijn vader een Bijbel mee naar huis. Hij had een bijbaan als arts bij het Orthodoxe Seminarie in Sint-Petersburg. Dat was de eerste Bijbel die ik zag, en die bijbaan bracht me in aanraking met de Russisch-Orthodoxe kerk. Wat de Bijbel me brengt? Ik noemde al Exodus 3. Maar het Bijbelhoofdstuk waarvan ik het meest houd is 1 Korintiërs 13, het loflied op de liefde. Dat maakte als kind al veel indruk op me, omdat het zó mooi is. Steeds meer ben ik de betekenis van de ‘kenotische’, opofferende liefde (agape) gaan begrijpen. Liefde waar je, in plaats van jezelf voorop te stellen, plaats maakt voor de ander.”

Drs. Peter Siebe is historicus. Hij werkt als eindredacteur bij het NBG en als zelfstandig journalist. Dit interview verscheen ook op platform www.debijbel.nl van het NBG.
Foto Katja Tolstoj © Handy Tims

Praatmee

Beluister onze podcast

#361 Jeffrey & Andries Knevel over SGP-vrouwen, de nieuwe paus en het Joodse volk
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Nelleke Plomp
Nieuws

Nooit geleerd om te geloven? Wees fier op gelovige opvoeders

‘We hebben alles, behalve iets dat ons mensen samenbindt. Wij zijn geloof niet verloren, we hebben het nooit geleerd.’ Deze woorden van Freya India over jongeren liegen er niet om. Zij is zelf zo’n jongere: een succesvolle en superslimme Engelse onde

Kerk
Nieuws

Protestantse gemeente Zaandam verwelkomt nieuwe dominee: ds. S. A. Blok

De protestantse gemeente te Zaandam heeft een nieuwe predikant: ds. S. A. Blok. De predikant uit Tilburg heeft het op haar uitgebrachte beroep aangenomen. In Zaandam wordt Blok de opvolger van ds. Pieter van der Woel die in 2020 naar Assendelft vertr

Bijbel
Nieuws

Rijkswaterstaat vist enorme Bijbel uit de IJssel

Op Bevrijdingsdag werd er in IJssel bij Zwolle wel een heel bijzondere vondst gedaan. Rijkswaterstaat viste namelijk een enorme Statenbijbel uit het water. Dat meldt RTV Focus Zwolle. De Bijbel is mogelijk gestolen.  Het is puur toeval dat medewerker

 ANP/Alberto Pizzoli
Nieuws

Zwarte rook boven Vaticaan: dit is wat we de komende dagen kunnen verwachten

Woensdagavond kwam er zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. Dat betekent dat er nog geen nieuwe paus is gekozen. Vandaag wordt het conclaaf hervat en vinden er vier nieuwe stemrondes plaats. Cvandaag zet kort op een rijtje wat we de

Opperrabbijn Jacobs
Column

Hoe ik de periode rondom 4 en 5 mei beleefde

Het is allesbehalve veilig in Nederland voor Joden die zich durven uit te spreken. Maar toch voelde opperrabbijn Jacobs zich veilig welkom en zelfs bijna helemaal thuis toen hij deze week een bezoek aan Urk bracht. Hij vertelt in zijn nieuwe ondersta

EP
Nieuws

Europees Parlement: antisemitisme en geweldverheerlijking moet uit Palestijnse schoolboeken

Het Europees Parlement roept de Palestijnse Autoriteit op om haar schoolboeken zo spoedig mogelijk op te schonen: zonder antisemitisme of het verheerlijken van geweld tegen Joden. Het Europarlement wil dat de Palestijnen dit doen vóór het begin van h

Biechten
Video

Hoe gaat de biecht in z'n werk? Bekijk deze uitlegvideo

Nog nooit gebiecht of is het lang geleden? In deze video wordt stap voor stap uitgelegd hoe biechten in zijn werk gaat. Wat zeg je precies? Hoe bereid je je voor? En wat kun je verwachten? Bekijk de video van het YouTube-kanaal Credo en klik hier voo

Baptize California
Nieuws

Bijna 8.000 mensen gedoopt op strand in Californië: "Grootste doopdienst ooit"

Dit weekend zijn meer dan 7.750 mensen gedoopt in de Stille Oceaan bij Huntington Beach (Californië). Dat meldt The Christian Post. Het zou volgens de organisatoren de grootste eendaagse doopdienst zijn die ooit in de geschiedenis van de Verenigde St

Meerartikelen

Corina Nagel
Video

Video: Corina Nagel over nieuw expertisecentrum voor geloofsopvoeding

Veel dominees, jongerenwerkers en kinderwerkers worstelen met de vraag hoe je jongeren betrokken houdt bij de kerk. Om hen tegemoet te komen bundelen drie experts op het gebied van kinderen, jongeren en geloof de krachten in een nieuw expertisecentru

Stichting Israël en de Bijbel
Podcast

Voor veel Joden is Jesaja 53 een onbekend hoofdstuk

Jesaja 53 komt niet voor in het leesrooster van de synagoge en is voor veel Joden een onbekend hoofdstuk. Terwijl juist dit hoofdstuk verwijst naar de Heere Jezus en Zijn verlossingswerk! Jesaja wordt ook wel de evangelist van het Oude Testament geno

Susan Durber
Persbericht

Dr. Susan Durber verzorgt oecumenelezing over eenheid in woelige wereld

Hoe helpt een kerkelijke vergadering van 1700 jaar geleden ons nu in de strijd voor rechtvaardigheid en tegen vrouwenonderdrukking? Tijdens de oecumenelezing van de Raad van Kerken in Nederland op 16 mei neemt dr. Susan Durber, regio-president van de

Ds. J. Koppelaar
Video

HHK-predikant blikt vooruit op verkiezing nieuwe paus: "Moeten we voor hem bidden?"

Momenteel zijn 1,4 miljard rooms-katholieken in afwachting van een nieuwe paus. De witte rook bleef gisteren uit en dat betekent dat er nog geen opvolger is van de vorige maand overleden paus Franciscus (88). In aanloop naar deze voor katholieken bij

Johan en Mathilde de Vries
Video

Dit christelijke gezin vertrekt later dit jaar naar zendingsveld Malawi

Johan en Mathilde de Vries en hun vier kinderen worden in het najaar van 2025 vanuit de hervormde gemeente Papendrecht door de GZB uitgezonden naar Malawi. Zij gaan wonen in Blantyre, een grote stad in het zuiden van het land. Vanuit deze stad zullen

De Hoop
Persbericht

De Hoop viert 50-jarig bestaan met 'Festival van Hoop'

Dit jaar viert De Hoop haar 50-jarig bestaan, een bijzondere mijlpaal die de zorgorganisatie met dankbaarheid wil vieren. Daarom nodigen we iedereen die zich betrokken voelt bij De Hoop van harte uit voor het Festival van Hoop op zaterdag 28 juni in

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp: "Vrijheid is geen vrijbrief om te doen en te laten wat je wilt"

'Broeders en zusters, u bent geroepen om vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om uw eigen verlangens te bevredigen, maar dien elkaar in liefde.' In 2023 was dit Bijbelvers uit Galaten 5 de meest gelezen Bijbeltekst op de site van het Nederlands B

Ds. R. J. F. Lock
Interview

Ds. Lock was katholiek maar staat nu op protestantse kansel: “Ik wilde zelfs priester worden”

Sinds oktober 2024 is ds. R. J. F. Lock predikant van de hervormde gemeente te Harmelen. Daarvoor werkte hij als geestelijk verzorger in zorginstelling Careyn. Dat Lock op een protestantse kansel staat is bijzonder. De predikant groeide namelijk kath

Rianne Versteeg-Aantjes
Boekfragment

Zwanger in een onzuivere wereld: hoe blijf je dicht bij Gods plan?

Niet alleen jonge kinderen zijn beïnvloedbaar door de onzuiverheid van de wereld, ook jij als zwangere vrouw – en dús ook dat ongeboren kindje waar je nu nog een eenheid mee vormt – bent dat. God geeft jou als moeder medeverantwoordelijkheid voor een

Frankrijk en Israël
Nieuws

Franse Joden vluchten met hulp van christenen naar Israël: “Het voelt als thuiskomen”

Bijna vijftig Joden uit Frankrijk zijn onlangs aangekomen in Israël, op de vlucht voor het toenemende antisemitisme in hun thuisland. Hun reis werd mogelijk gemaakt met steun van een christelijke organisatie. De groep werd op Ben Gurion Airport harte

The King’s Army
Positief nieuws

Evangelisten zien geestelijke doorbraak in Verenigd Koninkrijk: "De kerk is aan het ontwaken"

Na decennialang bekend te hebben gestaan als een moeilijk missiegebied, lijkt het geestelijk klimaat in het Verenigd Koninkrijk snel te veranderen. Steeds meer mensen zijn bereid om het Evangelie te aanvaarden. Christenen komen in beweging om het ook

Ad de Bruijne
Nieuws

Theoloog teleurgesteld in kritiek NGK-prominenten: 'Kort door de bocht'

Homoseksuele gemeenteleden met een relatie zijn binnen de Nederlandse Gereformeerde Kerken (NGK) welkom aan het avondmaal en in de ambten, zo werd onlangs besloten tijdens de generale synode. Zes prominente theologen uitten onlangs kritiek, maar theo