Theologie geldt in academische kringen niet langer als echte wetenschap

Nieuws 2 januari 2025 7 minuten Dr. Henk Dijkgraaf
archeologie

De afgelopen maanden was er veel nieuws over het verdwijnen van universitaire studies. Het betreft niet alleen studierichtingen als Duits, Frans, Arabisch en Keltisch maar ook wat ooit gold als ā€˜de koningin der wetenschappenā€™.

Soms buitelen berichten over een bepaald onderwerp over elkaar heen. Zo berichtten verschillende media eind oktober dat de Universiteit Utrecht (UU) maar liefst zes studierichtingen gaat schrappen. Het betreft studies als Duits en Frans maar ook Religiewetenschappen. Begin november kwam het bericht dat de Vrije Universiteit in Amsterdam (VU) drie faculteiten ā€“ waaronder Religie & Theologie ā€“ gaat samenvoegen tot Ć©Ć©n nieuwe. In de naam van deze nieuwe faculteit komt het woord ā€˜theologieā€™ niet meer voor.

Talenstudies onder druk
De reden die wordt aangevoerd om de vakgroepen Duits en Frans op te heffen, is dat die niet meer rendabel zouden zijn. Nog maar enkele tientallen studenten kiezen er de laatste jaren voor een van deze talen te gaan studeren. Om een indruk te geven: van de bachelorstudenten Frans studeert slechts 11 procent binnen vier jaar af. 52 procent stapt over naar een andere opleiding, 37 procent haalt helemaal geen diploma. Tweedegraads lerarenopleidingen doen het niet veel beter. In 2023 begonnen 59 studenten aan hun opleiding tot leraar Frans. Statistieken wijzen uit dat de laatste jaren 40 procent al in het eerste jaar uitvalt en dat slechts zoā€™n 30 procent binnen vijf jaar de eindstreep haalt. Voor Duits zijn de cijfers vergelijkbaar.

Met deze cijfers in het achterhoofd is het niet verwonderlijk dat er nauwelijks docenten Frans en Duits te vinden zijn. Mijn eigen zoon zit in de derde klas van de middelbare school, maar krijgt dit jaar geen Frans. De mogelijkheid om in de bovenbouw Frans te kiezen, is voor hem passĆ©. Op het Lorentz Lyceum in Arnhem ā€“ Arnhem! ā€“ wordt in de bovenbouw Ć¼berhaupt geen Duits meer gegeven. En het gaat alleen maar erger worden. Volgens de laatste trendrapportage Arbeidsmarkt Leraren van het ministerie van Onderwijs zal het lerarentekort voor Frans en Duits in 2032 verdubbeld zijn.

De teloorgang van Frans en Duits in het Nederlandse onderwijs heeft niet alleen economische en culturele gevolgen, maar raakt ook de theologiebeoefening in Nederland.

Gevolgen voor de theologie
De teloorgang van Frans en Duits in het Nederlandse onderwijs heeft niet alleen economische en culturele gevolgen, maar raakt ook de theologiebeoefening in Nederland. Voor theologen die het Duits of Frans niet of nauwelijks beheersen, is een scala aan belangrijke theologische werken niet toegankelijk. Een hoogleraar vertrouwde me kortgeleden toe dat als hij Duitse of Franse teksten met zijn studenten wil behandelen, hij gedwongen is deze in Engelse vertaling aan te bieden.

Wie serieus werk wil maken van het bestuderen van het bijbelboek Genesis, kan in alle redelijkheid niet heen om het driedelige commentaar van de Duitse oudtestamenticus Claus Westermann. Wie meer wil weten over middeleeuwse exegese van de Bijbel is nog steeds aangewezen op ExĆ©gĆØse mĆ©diĆ©vale: les quatre sens de lā€™Ć‰criture van de Franse theoloog Henri de Lubac. Noch het werk van Westermann, noch dat van Lubac is in het Nederlands vertaald.

Nog een voorbeeld: dit jaar bezorgde prof. dr. W.H.Th. Moehn het eerste deel van de wetenschappelijke editie van de complete werken van Guido de BrĆØs (Le Baston de la Foy chrestienne). Zal er over dertig jaar nog een Nederlandse theoloog zijn die een project als Guy de BrĆØs Œuvres ComplĆØtes op poten kan zetten?

Hier is niet alleen sprake van een bezuinigingsronde maar zijn de aard en het wezen van de theologie als zodanig in het geding.

Theologie en universiteit
Het verdwijnen van de studie theologie aan Nederlandse universiteiten is een verhaal van nog ernstiger aard. Hier is niet alleen sprake van een bezuinigingsronde maar zijn de aard en het wezen van de theologie als zodanig in het geding. Als reden voor de faculteitenfusie aan de VU noemde rector Jeroen Geurts in het dagblad Trouw (5 november) dat er sprake is van ā€˜religiestressā€™.  Wat blijkt? De twee andere fusiepartners ā€“ Sociale Wetenschappen en Geesteswetenschappen ā€“ willen niet dat er nog iets is dat herinnert aan theologie. Theologie geldt in academische kringen niet langer als echte wetenschap. Theologie, zo is de redenering, houdt zich slechts bezig met wat mensen door de eeuwen heen bedacht hebben over God. Over God Zelf kan de theologie geen enkele uitspraak doen omdat enige vorm van bewijs dat God bestaat, ontbreekt. Het doet sterk denken aan de beruchte uitspraak van Harry Kuitert: ā€˜Alle spreken over Boven komt van beneden, ook de uitspraak dat iets van Boven komt.ā€™

Verlichtingsdenken
Sinds de Verlichting is meer en meer de gedachte ontstaan dat de wetenschap slechts uitspraken kan doen over zaken die voor onze menselijke zintuigen toegankelijk zijn. Zo onderzoeken neurowetenschappers met behulp van EEG-, fMRI-scans en andere technieken hoe 86 miljard neuronen van de menselijke hersenen in verbinding staan met elkaar, met andere delen van het zenuwstelsel en de rest van ons lichaam. Archeologen doen onderzoek naar scherven aardewerk, resten van menselijke skeletten en overblijfselen van bijvoorbeeld Romeinse badhuizen die ze tijdens opgravingen in verschillende aardlagen aantreffen. Op basis van deze vondsten proberen ze zich een beeld te vormen van hoe het leven eruitzag in verschillende periodes van de geschiedenis.

Zowel neurologen als archeologen hebben dus iets in handen wat tastbaar en zichtbaar is: (scans van) menselijke hersenen en scherven aardewerk. Maar waarover beschikken theologen eigenlijk? Een oud boek, geschreven in inmiddels dode talen, waarin mensen hun ervaringen met God optekenden door middel van verhalen, wetteksten, liefdespoƫzie, lofzangen, profetieƫn, evangeliƫn en brieven.

Zowel neurologen als archeologen hebben dus iets in handen wat tastbaar en zichtbaar is: (scans van) menselijke hersenen en scherven aardewerk. Maar waarover beschikken theologen eigenlijk?

Op grond daarvan kunnen theologen wel uitspraken doen over hoe mensen in vroeger tijden over God dachten en welke voorstellingen ze van Hem maakten. Maar dat betekent niet dat ze gezaghebbende uitspraken kunnen doen over God Zelf, laat staan dat ze Zijn bestaan zouden kunnen bewijzen. Vanuit deze redenering heeft de Bijbel niet meer gezag dan de Ilias van Homerus of een toneelstuk van Shakespeare.

Deze houding verklaart waarom de Universiteit Leiden een aantal jaren geleden al de studie theologie inruilde voor religiewetenschappen. Bachelorstudenten Religiewetenschappen verdiepen zich daar nu ā€˜in mensen en hun opvattingen, in de rol die religies spelen in de wereld, mondiaal en regionaal, in heden en verledenā€™, zo valt te lezen op haar website. Interessante materie, ongetwijfeld, maar van een gezaghebbende waarheidsclaim kan natuurlijk geen sprake meer zijn.

Nu zullen alle wetenschappers erkennen dat hun uitspraken voorlopig van aard zijn. Ze kunnen immers altijd worden ingehaald door nieuwe inzichten. Maar een wetenschap die pretendeert iets zinnigs te kunnen zeggen over de God van IsraĆ«l, Die in Jezus Christus vanuit de hemel is neergedaald om ons mensen en om onze redding, heeft naar seculiere inzichten geen poot om op te staan. Het bestaan van de mens Jezus Christus is historisch al niet te bewijzen, laat staan dat we een uitspraak zouden kunnen doen over twee naturen ā€“ een goddelijke en een menselijke ā€“ verenigd in Ć©Ć©n persoon.

Onverwacht geluid
Vanuit seculier perspectief is de verschuiving van theologie naar religiewetenschappen begrijpelijk. Maar dat ook gelovige wetenschappers deze wisseling van de wacht toejuichen, is een ander verhaal. In het reeds genoemde artikel in Trouw zegt prof. dr. Fred van Lieburg, hoogleraar Religiegeschiedenis aan de VU met een grote staat van dienst, dat in strikte zin theologie niet thuishoort aan een universiteit. Het moge zo zijn dat de VU sinds haar oprichting de studie theologie aanbiedt, maar dat is volgens hem ā€˜een armoedig argument om theologie te handhavenā€™. Tegelijkertijd beweert hij dat theologie ā€˜beter kan functioneren als uit ze haar isolement komt en haar plek inneemt binnen de geesteswetenschappenā€™.

Gold de theologie in de Middeleeuwen nog als ā€˜koningin der wetenschappenā€™, sinds de intrede van de moderniteit in de zeventiende eeuw is alle vanzelfsprekendheid daaromtrent verdwenen.

Daarmee lijkt hij te suggereren dat theologie in zoverre een plek verdient aan de universiteit dat ze thuishoort binnen het domein van de religiewetenschappen ā€“ als een van de geesteswetenschappen ā€“ maar niet als zelfstandige vakgroep of faculteit. Dat zou logischerwijze betekenen dat Van Lieburg ā€“ in elk geval in praktische zin ā€“ zich voegt in de gedachtegang dat theologie een spreken is over boven dat komt van beneden. Hoe dit ook zij, duidelijk is dat Van Lieburg de vraag of theologie als zelfstandige studie thuishoort aan een niet-kerkelijk gebonden universiteit, beantwoordt met een expliciet ā€˜neeā€™.

Rede en openbaring
Gold de theologie in de Middeleeuwen nog als ā€˜koningin der wetenschappenā€™, sinds de intrede van de moderniteit in de zeventiende eeuw is alle vanzelfsprekendheid daaromtrent verdwenen. Wie echter zā€™n oor te luisteren legt bij wat de middeleeuwse theoloog Thomas van Aquino en de negentiende-eeuwse kardinaal John Henry Newman hierover hebben gezegd, merkt dat het seculiere denken over theologie cruciale nuances overboord heeft gegooid.

Het overdragen van universele kennis is een basisopdracht van elke universiteit en bij het uitbreiden van kennis kunnen we niet anders dan in eerste instantie aansluiten bij overtuigingen die we vanzelfsprekend achten. Voor Thomas van Aquino is de leer van de drie-eenheid net zo vanzelfsprekend als dat voor wiskundigen een rechte lijn de kortste verbinding is tussen twee punten. Daar wringt natuurlijk de schoen. Van Aquino erkent dat de leer van de drie-eenheid voor de rede onbewijsbaar is maar de openbaring weliswaar boven de rede uitstijgt maar niet tegen de rede indruist. Christenen geloven dan ook niet zonder reden wat ze geloven. Zoals we een volgende keer zullen zien, doet Newman hier nog een schepje bovenop.

Dr. Henk Dijkgraaf is hoofdredacteur van De Waarheidsvriend. GeĆÆnteresseerd in meer lezenswaardige artikelen? Neem een jaarabonnement (ā‚¬ 53). Als welkomstgeschenk ontvangt u De Waarheidsvriend twee maanden gratis. Of maak gebruik van deze actie en lees De Waarheidsvriend vier maanden voor ā‚¬ 10,-!

Praatmee

Beluister onze podcast

#357 Harmen Niemeijer en Steef Post discussiƫren over kerkasiel in Kampen
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Karremans
Nieuws

Staatssecretaris bevestigt abortussen vanwege geslacht baby maar vindt onderzoek 'onwenselijk'

Staatssecretaris Vincent Karremans van Preventie en Sport geeft toe dat er in Nederland inderdaad abortussen plaatsvinden omdat het geslacht van de baby de ouders niet bevalt. Daar kan hij echter weinig aan veranderen, zo schrijft hij aan de Tweede K

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp noemt negen waarheden over Ć©chte vrijheid

Je bent pas Ć©cht vrij als de Zoon van God je vrijgemaakt heeft. Zo vertelt Wilkin van de Kamp in een nieuwe aflevering van de serie 'Begin je dag met God'. Maar wat bedoelen we eigenlijk met Ć©chte vrijheid? In onderstaande video noemt de spreker en s

Kees van Helden
Video

Kees van Helden bespreekt D66-verzoek over in kaart brengen pro-life organisaties

Als het aan D66 ligt, wordt er in kaart gebracht hoe pro-life organisaties in Nederland gefinancierd worden. Dat is ƩƩn van de kernpunten van de initiatiefnota die komende maand in de Tweede Kamer behandeld wordt. Kees van Helden, coƶrdinator van Kie

ChristenDOM?
Video

Je kruis op je nemen: hoe doe je dit? Christenjongeren in gesprek

In deze aflevering van ChristenDOM? gaan Aron, Bagtowar en Kristina in gesprek over wat het betekent om je kruis op je te nemen. Is dat letterlijk, en hoe doe je dat dan in de praktijk? Dit en meer kun je in deze aflevering, onderdeel van de podcasts

Paul Visser
Video

Videoboodschap ds. Paul Visser: "Ons gedrag heeft niet het laatste woord"

"Ons gedrag heeft niet het laatste woord. Jezus houdt de regie, zeker op de lijdensweg", vertelt ds. Paul Visser. In de komende weken richten we ons op God en staan we stil bij het lijden en sterven van Christus. Visser neemt ons mee in het MattheĆ¼s-

pakistan
Nieuws

Christelijke tiener blijft onterecht vastzitten in Pakistaans cel ondanks borgtocht

De 18-jarige Akash Karamat zit al ruim een maand onterecht in de gevangenis, ondanks dat hij in alle drie de godslasteringzaken tegen hem borgtocht heeft gekregen. De rechtbank weigert zijn vrijlating, vermoedelijk onder druk van islamitische groeper

Ruissen
Nieuws

SGP wil geen Europese sancties tegen Israƫl: "Absoluut ongepast"

Wat de SGP betreft komen er geen Europese sancties tegen Israƫl. Dat maakte Europarlementariƫr Bert-Jan Ruisse deze week duidelijk in het radioprogramma Dit is de Dag. Ruissen was samen met zijn GroenLinks-PvdA-collega Thijs Reuten te gast bij presen

Woord & Dienst
Persbericht

Opiniƫrend magazine Woord & Dienst gaat verder online op Theologie.nl

Woord & Dienst, het opiniƫrende magazine voor Protestants Nederland verschijnt vanaf deze maand alleen nog online en niet meer als tijdschrift. Na ruim 70 jaar heeft de uitgeverij gekozen voor een passender model met meer mogelijkheden om kerkelijk N

Meerartikelen

Indonesiƫ
Nieuws

Apologeet uit Indonesiƫ naar Nederland gevlucht vanwege christenvervolging

In Indonesiƫ, het land met de grootste moslimbevolking ter wereld, zien steeds meer christelijke apologeten zich gedwongen hun thuisland te ontvluchten. Zij worden beschuldigd van godslastering vanwege uitingen over de islam op sociale media. Een van

Richard Groenenboom
Interview

Vijand van God werd na Paulus-bekering evangelist: Richard ontmoette ex-guerrillastrijder

Komende maand vindt het SDOK-event 'Radicaal volgen' plaats en daarbij is een bijzondere hoofdspreker gestrikt: Rolo uit Colombia. Deze ex-guerrillastrijder vervolgde ooit met hartenlust christenen, maar wijdt nu zijn leven aan het delen van het evan

Keni
Nieuws

Evangelist Rodgers liep in Kenia dagelijks urenlang om het evangelie te delen

In de afgelegen dorpen van de Keniaanse kuststreek zet evangelist Rodgers zich met hart en ziel in om het Evangelie te verspreiden. Jarenlang trotseerde hij de hitte en moeilijke wegen, gewapend met slechts zijn Bijbel en een onwankelbare roeping. Da

Jesse en Wytske Borst
Video

Zondag in Hour of Power zijn Jesse en Wytske Borst te gast

Financiƫle rust en vrijheid zouden toch geweldig zijn als je dat hebt in je leven? Jesse en Wytske Borst leggen aanstaande zondag in Hour of Power uit hoe je dat kunt bereiken. En dat niet alleen, ook familierijkdom komt ter sprake. Wat is nu echte r

Ds. H. Ottema
Video

HHK-predikant stelt dat de duivel pijlen op het Woord afvuurt: 'Daarom is de kerk zo versplinterd"

Onder de prediking van Gods Woord komt God in je hart. Je wordt vervuld met de Heilige Geest. Maar wat nu als de duivel zijn pijlen op dat Woord van God afvuurt? Ds. H. Ottema merkte in een recente preek op dat de duivel als geen ander weet dat aanva

Tabitha van Krimpen & Jort van Slooten
Video

Tabitha van Krimpen en Jort van Slooten over het allereerste christelijke filmfestival van Nederland

Op 4 en 5 april vindt in de PathĆ©-bioscoop in Ede het allereerste christelijke filmfestival van Nederland plaats: Reflect. Bezoekers kunnen genieten van exclusieve filmvertoningen, premiĆØres, panelgesprekken en workshops. De organisatie wil een platf

Johan Schep
Video

Johan Schep over de tweede ontmoeting tussen onderkoning Jozef en zijn broers

In de serie 'Jozef' van Growing Faith Nederland behandelt Johan Schep het levensverhaal van Jozef. Zijn broers verkochten Jozef op jonge leeftijd als slaaf. Uiteindelijk zou Jozef terechtkomen in Egypte, waar hij zou dienen onder Potifar. Ondanks zij

ADEM Project
Persbericht

ADEM Project brengt zomerse nieuwe single 'Hallelujah' uit

ADEM Project bracht op vrijdag 28 februari de sprankelende nieuwe single 'Hallelujah' uit. Dit vrolijke, midtempo nummer met een frisse zomerse vibe is sinds die dag te beluisteren op Apple Music, Spotify en andere streamingdiensten.   Een moderne ps

Willem Ouweneel
Video

Hoe moeten Joden en christenen zich tot elkaar verhouden? Willem Ouweneel antwoordt

Al eeuwenlang wordt het Joodse volk vervolgd. Christenen hebben zich hier ook massaal aan schuldig gemaakt. Waarom heeft de kerk zich zo vaak tegen Joden gekeerd? Hoe is die Jodenhaat ontstaan? Hoe verhouden wij ons als christenen tot Joden en wat ze

Gebed voor Trump
Nieuws

Christelijke leiders bidden met Donald Trump in Witte Huis: ā€œGod heeft zijn leven gespaardā€

Een groep christelijke leiders heeft deze week in het Witte Huis samen gebeden met president Donald Trump. Volgens een van hen heeft de moordaanslag die Trump afgelopen zomer overleefde zijn band met het geloof verdiept. De bijeenkomst vond plaats in

Iran
Nieuws

Zware gevangenisstraffen voor drie Iraanse christenen

Drie Iraanse christenen zijn op 8 maart veroordeeld. In totaal kregen zij veertig jaar gevangenisstraf. De reden: het belijden van hun geloof. Het gaat om Narges Nasri, die zwanger is, Mehran Shamloui en Abbas Soori. Ze werden in november 2024 gearre

Kees van Helden
Opinie

Nederlandse overheid steunt misleiding rondom abortus

'Eerlijke en betrouwbare informatie over zwangerschap en abortus: dat is waar het NGvA (Nederlands Genootschap van Abortusartsen) en Fiom voor staan.' Zo begint Fiom op hun website een artikel over zwangerschap en abortus. Fiom kreeg in 2023 bijna 9