Tegenstrijdige visies in het Oude Testament: een probleem?

Verdieping20 november 2023 6 minuten Paul Sanders
Oude Testament

Het Oude Testament is een bont geheel, met tegenstrijdige visies. Je kunt selecteren wat je het meeste aanspreekt en de rest buiten beschouwing laten. Maar zo doe je het Oude Testament geen recht en doe je jezelf tekort. Juist de onverwachte geluiden kunnen je aan het denken zetten.

 

Wie het Oude Testament een beetje kent, weet dat je er van alles en nog wat in kunt aantreffen: heel veel verhalende teksten, maar bijvoorbeeld ook allerlei leefregels, heils- en onheilsprofetieën, spreuken, psalmen en andere soorten poëzie. In het Nieuwe Testament is er zeker ook verscheidenheid, maar in het Oude Testament is de verscheidenheid nog een stuk groter.

Al die variatie is mooi en interessant, maar maakt het Oude Testament soms ook verwarrend. De vraag ‘Wat zegt het Oude Testament over …?’ is meestal niet in een paar zinnen te beantwoorden. Om maar een paar voorbeelden te noemen: Volgens een groot aantal teksten is de offercultus van wezenlijk belang, maar volgens andere teksten juist helemaal niet. En het is duidelijk dat God de God van Israël wil zijn, maar doen de andere volken er voor God net zo goed toe, of toch niet? En dan hebben we het nog niet eens over wat misschien wel de belangrijkste vraag is: Wie is God? In Als de goden zwijgen (1956) noemde de bekende theoloog Heiko Miskotte dat gebrek aan helderheid het ‘tekort’ van het Oude Testament.

Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen.

Uiteenlopende stemmen
De Amerikaan Walter Brueggemann neemt in zijn boek Theology of the Old Testament (1997) die verscheidenheid juist als uitgangspunt. Hij wil aantonen dat de verscheidenheid niet alleen betrekking heeft op bijzaken, maar ook op de centrale vraag wie God nu eigenlijk is. Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen. Dat zien we terug in Exodus 34 vers 6 en 7, waar God deze beschrijving van zichzelf geeft:

HEER, HEER, een barmhartige en genadige God, geduldig en rijk aan goedheid en trouw, die goedheid bewaart voor duizenden, die ongerechtigheid en overtreding en zonde vergeeft, maar die zeker niet vrijuit laat gaan en de ongerechtigheid van de voorouders vergeldt aan de kinderen en kleinkinderen, tot in het derde en vierde geslacht.

De spanning tussen Gods bereidheid om te vergeven en zijn behoefte om ongerechtigheid niet ongestraft te laten is hier zo groot, dat vertalingen zoals de NBV21 kiezen voor een vrijere weergave die de tegenstelling verdoezelt. Brueggemann keert zich tegen zulke harmonisaties. Het positieve begin en het negatieve einde van de beschrijving staan voor twee belangrijke lijnen, die allebei veel vaker in het Oude Testament voorkomen. Die twee staan steeds op gespannen voet met elkaar en je kunt ze niet met elkaar verzoenen.

‘Claims’ over God
Volgens Brueggemann bevat het Oude Testament heel veel ‘claims’ over hoe God is. Al die ‘claims’ willen serieus genomen worden. Ze worden ook heel bewust naar voren gebracht. Het is niet vreemd dat bepaalde ‘claims’ populairder zijn dan andere. De beschrijving van God in Exodus 34 wordt - geheel of gedeeltelijk - geciteerd in andere delen van het Oude Testament, maar dan in de hoop dat vooral het eerste aspect van toepassing zal zijn, namelijk dat God barmhartig is en vergeeft (Psalm 86:15). Als Mozes pleit voor het volk, wijst hij God ook op de manier waarop Hij zichzelf beschreef. Vervolgens gaat God overstag en besluit Hij het volk te vergeven (Numeri 14:17-20).

Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf.

Kennelijk benadrukt Exodus 34 vers 6 en 7 bewust ook de andere kant van God. Israël kon gaan denken dat je met de Barmhartige wel een loopje kunt nemen. Profeten als Jeremia waarschuwen daarvoor. Ze verkondigen dat het volk onheil over zichzelf afroept als het doorgaat op de ingeslagen weg. Dat waarschuwen gaat niet zonder slag of stoot: Jeremia komt in botsing met andere profeten. Zijn profetie is een geluid in de marge, maar niet veel later blijkt dat hij gelijk had: Jeruzalem wordt ingenomen door de Babyloniërs.

Protest
De boodschap dat het volk de ondergang van Jeruzalem aan zichzelf te wijten heeft kom je in het Oude Testament vaker tegen, bij de profeten, maar bijvoorbeeld ook in 2 Koningen en 2 Kronieken. En toch kun je ook daar geen dogma uit afleiden. Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf. Een mooi voorbeeld is Psalm 44. In die psalm ontkent het volk glashard dat het de ellende die God aanricht aan zichzelf te wijten heeft: ‘Dit alles is ons overkomen; toch hebben wij U niet vergeten of uw verbond verloochend’ (44:18). Daarom is de toon in de richting van God ook verwijtend. Het volk ontkent dat het gebruikelijke spreken over God nog opgaat. Het werpt God zelfs voor de voeten dat Hij zit te dutten:

Word wakker, Heer, waarom slaapt U? Ontwaak! Verstoot ons niet voor eeuwig.(Bron: Psalm 44:24)

 Een opmerkelijke uitspraak, zeker als je bedenkt dat volgens een andere psalm God niet sluimert en slaapt, maar juist over Israël waakt (121:4). Je kunt tegenwerpen dat je zo’n radicale uitspraak van het volk niet al te letterlijk moet nemen. Brueggemann vindt juist dat je de Bijbel onrecht doet als je de ene ‘claim’ wel serieus neemt en de andere niet. Als er staat dat God slaapt, moeten we die uitspraak rechtdoen. De bewering dat God niet slaapt maar juist waakt is net zo aanvechtbaar.

Volgens Jeremia wil God Israël niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk. Maar Ezechiël spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk.

God laat zijn volk niet vallen
Nog een mooi voorbeeld: De profeten Jeremia en Ezechiël kondigen aan dat er na de verwoesting van Jeruzalem een einde zal komen aan alle ellende. God wil weer door met het volk. Toch zijn de theologische lijnen ook hier weer verschillend. Volgens Jeremia wil God Israël niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk (zie Jeremia 31). Maar Ezechiël spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk. Volgens Ezechiël is de enige reden waarom God een einde wil maken aan de ballingschap dat Hij bezorgd is over zijn eigen reputatie: ‘Niet om jullie doe Ik het, huis van Israël, maar om mijn heilige naam’ (Ezechiël 36:22).

Heen en weer
Al met al zien we dus ongelooflijk veel variatie. En die heeft geen betrekking op wat details in de marge, maar op de kern van het oudtestamentische spreken over God. Hoe moeten we al die verschillende stemmen beoordelen? Als ze zozeer uiteenlopen, kun je dan gewoon selecteren welke het beste bij je past en de overige buiten beschouwing laten? Kun je bepaalde stemmen misschien als onhoudbaar of verouderd terzijde schuiven?

Brueggemann is van mening dat alle ‘claims’ evenveel aandacht verdienen. Natuurlijk zijn er stemmen die je meer aanspreken. Maar het bijzondere is dat je geen van die stemmen los kunt weken uit het gesprek waarvan ze deel uitmaken. De stemmen veronderstellen elkaar. Ze verhouden zich tot elkaar. En ze verdienen het stuk voor stuk om serieus genomen te worden.

Miskotte ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen.

Waardering
Brueggemann legt verhoudingsgewijs veel nadruk op de oudtestamentische proteststemmen en het ongebruikelijke spreken over God. Dat doet hij met een reden. Eeuwenlang is er voor de afwijkende geluiden maar heel weinig aandacht geweest. De kerk had vaak voorkeur voor eenduidige verkondiging. Daardoor suggereerde ze dat de Bijbel met één stem spreekt.

Helaas ontstond zo de indruk dat je pas een ware gelovige bent als je de dominante stemmen napraat, zonder dat je daar kritisch over na mag denken. De proteststemmen laten volgens Brueggemann zien dat authenticiteit niet onder druk mag komen te staan, juist ook niet in het gesprek over God. We mogen zelf deelnemen aan dat gesprek en hoeven daarbij geen blad voor de mond te nemen.

Het doet denken aan wat Miskotte in Als de goden zwijgen aanduidt als het ‘tegoed’ van het Oude Testament. Als onderdelen van dat ‘tegoed’ noemt hij scepsis en opstand. Hij ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen. De verscheidenheid kun je soms ervaren als een ‘tekort’, maar ze biedt juist ook nieuwe mogelijkheden!

Paul Sanders is Universitair docent Oude Testament aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#306 Jeffrey, Tabitha en Matthijs over geld verdienen in christelijk Nederland
Beluister op soundcloud
Bekijk alle afleveringen
Of beluister op:

Meerartikelen

Bram van Grootheest
Nieuws

Directeur Bram van Grootheest na16 jaar weg bij Wycliffe Bijbelvertalers

Algemeen directeur Bram van Grootheest vertrekt na ruim 16 jaar bij Wycliffe Bijbelvertalers Nederland. Van Grootheest gaf jarenlang met volle inzet leiding aan het verder uitbouwen van Wycliffe Bijbelvertalers Nederland. Van Grootheest legt zijn fun

brief
Nieuws

Kamerleden walgen van brief en plastic foetus die ze via post ontvangen

Opnieuw ontvingen nieuwe Kamerleden deze week een brief van Civitas Christiana. De katholieke organisatie sprak daarin haar afschuw uit over abortus en stuurde een plastic foetus mee na tien weken zwangerschap. Ook roept men op tot het ‘beschermen va

Johan Schep
Video

Johan Schep over Jona: "Hij kon niet overweg met Gods genade"

"Hij doet niet naar onze overtredingen en het is door genade dat wij behouden worden", maakt evangelist en Bijbelleraar Johan Schep kenbaar in een video van Bijbelcursussen Nederland. In de tweede aflevering van de serie 'Jona', gaat Schep in op Gods

Ds. Arie van der Veer
Verdieping

Het laatste overblijfsel van de oorspronkelijke tempel vertelt wie God is

Het is maar een muur. Wel een gerestaureerde muur. Het laatste overblijfsel van de buitenmuur die ooit om het tempelplein was gebouwd. Van de oorspronkelijke tempel in Jeruzalem is deze muur alleen over. Ooit heeft de profeet Jeremia in het voorhof v

Jan van den Bosch met jongerenwerkers Jeanine en Jonathan Pellegrom
Nieuws

Jongerenwerkers Jonathan en Jeanine Pellegrom aanstaande zondag te gast bij Hour of Power

Jeugdwerkers Jonathan en Jeanine Pellegrom zijn komende zondag te gast bij Hour of Power. De twee zetten zich al sinds 2010 fulltime in voor kwetsbare jongeren. Daarnaast spreken zij geregeld in kerken, op conferenties en evenementen. Jonathan zelf k

Eleos - Corine Moree
Nieuws

Corine Moree is leidinggevende bij Eleos Ahinoam: "De bewoners bidden voor ons"

“Voor bewoners die eigenlijk nergens een plekje kunnen vinden, doe ik dit werk het liefst.” Corine Moree is senior projectleider bij Eleos in Schalkhaar. Ze is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen binnen de beschermde woonvorm Ahinoam. Ze verta

ds. C. G. Vreugdenhil
Video

GerGem-predikant wijst op wegpiraten met ichtusvius op auto: "Onchristelijk rijgedrag"

"Soms zie je een auto met een ichthusvis op de achterkant. Dat betekent dat de bestuurder van die auto christen is", stelde ds. C. G. Vreugdenhil onlangs tijdens een preek. "Soms lijkt de chauffeur een wegpiraat als hij veel te hard rijdt. Hij gebrui

Christendom en islam
Levensverhaal

Steeds meer moslims in islamitische landen omarmen christendom

Steeds meer moslims in islamitische landen laten zich niet meer intimideren door de shariawetten en besluiten om het christelijke geloof te omarmen. Ze geven daarbij blijk van een opmerkelijke veerkracht te midden van tegenspoed en vervolging. In lan

Meerartikelen

Stille tocht
Nieuws

Christelijke partijen steunen Israël met deelname aan stille tocht

Precies twee maanden na de gruwelijkheden van de Palestijnse terreurorganisatie Hamas organiseerden Christenen voor Israël (CVI) en CIDI donderdag een stille tocht in Den Haag. Daarmee werd aandacht gevraagd voor de onschuldige burgers die nog steeds

Wilkin van de Kamp
Video

Videoboodschap Wilkin van de Kamp: "God jaagt je niet op"

Koning David heeft jarenlang de kudde gehoed die zijn vader aan hem had toevertrouwd. In die tijd heeft hij waarschijnlijk Psalm 23 geschreven, merkt spreker Wilkin van de Kamp op. In vers 3 zingt hij: ‘De Goede Herder leidt mij in de rechte sporen’.

ds. A. I. Kazen
Dagelijks leven

HHK-predikant adviseert Refoweb-vragensteller: 'Doe niet klakkeloos mee met goegemeente'

'In de klas van mijn dochter zitten kinderen van niet-gelovige en gelovige ouders. Ze heeft nu een groepje vriendinnen die niet of heel anders gelovig zijn. Ze is, mede door deze vriendinnen, helemaal into Frozen, Mega Mindy, Paw Patrol, Unicorns, LO

Harmen van der Werf
God

Theologiestudent liep stage in de kerk: hoe roept God?

Om te dienen in het Koninkrijk van God is roeping nodig. Maar hoe roept Hij? Voor een theologiestudent is en blijft dat een vraag. Bij dr. A. van Brummelen las ik eens de voor mij helpende woorden ‘je roeping ingroeien’. Dat zinnetje is blijven haken

ds. S.J. Verheij
Nieuws

Ds. S.J. Verheij schrijft boekje over de betekenis van de christelijke gemeente

Christenen hebben verwachtingen van de gemeente waar ze bij horen. Leidinggevenden hebben verwachtingen van de gemeenteleden. Die verwachtingen kunnen heel verschillend zijn. Wat kan men voor elkaar betekenen? Wanneer wordt het spannend? Vroeger lag

Mars voor het Leven
Nieuws

NPV over klachten Week van het Leven: 'Gesprek over abortus mág confronteren'

Op de reclameboodschappen van de Week van het Leven zijn verschillende klachten binnengekomen bij de Reclame Code Commissie. Vandaag kreeg het Platform Zorg voor Leven de kans daar mondeling op te reageren, in aanvulling op het schriftelijke verweer

Broeder Lee bij de Regiotour
Nieuws

Deze speciale ontmoeting met Noord-Koreaanse broeder Lee is vanavond te bekijken

Het was een bijzondere ontmoeting tussen honderden bezoekers en de Noord-Koreaanse Lee: op de Regiotour van Stichting HVC maakte hij zijn opwachting. De avond is vanaf vanavond terug te kijken en wordt gestreamd op het YouTube-kanaal van de organisat

Mirjam van der Vegt
Nieuws

Wat iedereen over Jezus moet weten volgens Mirjam van der Vegt

Mirjam van der Vegt is stiltecoach en schrijver. Ze vertelt over de grootheid van God en Jezus. Zijn liefde is volgens Mirjam zo groot dat we dat als christenen niet in ons eentje kunnen beantwoorden. "Wil je echt dat de liefde tussen God en mensen t

John Lapré
Boekfragment

Met God op pad: Het is kunst om terechte boosheid met zelfbeheersing te combineren

In het dagboek ‘Met God op pad’ neemt John Lapré de lezer mee op een ontdekkingstocht van 365 dagen door de Bijbel. Ontdek de rode lijnen van ieder Bijbelboek, met toepassingen op het leven van vandaag! Cvandaag deelt 12 weken lang een fragment uit d

Opperrabbijn
Column

Dagboek van een opperrabbijn: ook een extremist kan gelijk hebben

Ik heb het gevoel dat ik me aan het voorbereiden ben voor mijn bar mitswa want de komende dagen moet ik dertien toespraken houden! Nu geef ik eerlijk toe dat die dertien toespraken niet allemaal volledig van elkaar zullen verschillen, want een paar z

Jan-Willem Grievink
Column

Draait het in de kerk om mij of om de verlangens van God?

Als jij en ik in de kerk naar voren komen voor gebed of ons melden voor pastoraat, dan willen we vooral graag bemoedigd worden, zo zitten wij als mensen in elkaar. We willen graag een geestelijke aai over onze bol. We willen horen dat God ons ziet st

Alice en Claudia
Interview

Alice en Claudia vinden evangeliseren in Israël ongepast: "Holocaust laat diepe wonden achter"

"Het is ongepast om zending te bedrijven in Israël, gezien de geschiedenis en het leed van het Joodse volk", stellen auteur Alice ten Napel en fotografe Claudia Kamergorodski. Zij tekenden achttien verhalen op van voor, tijdens en na de Holocaust. "D