Tegenstrijdige visies in het Oude Testament: een probleem?

Verdieping 20 november 2023 6 minuten Paul Sanders
Oude Testament

Het Oude Testament is een bont geheel, met tegenstrijdige visies. Je kunt selecteren wat je het meeste aanspreekt en de rest buiten beschouwing laten. Maar zo doe je het Oude Testament geen recht en doe je jezelf tekort. Juist de onverwachte geluiden kunnen je aan het denken zetten.

 

Wie het Oude Testament een beetje kent, weet dat je er van alles en nog wat in kunt aantreffen: heel veel verhalende teksten, maar bijvoorbeeld ook allerlei leefregels, heils- en onheilsprofetieën, spreuken, psalmen en andere soorten poëzie. In het Nieuwe Testament is er zeker ook verscheidenheid, maar in het Oude Testament is de verscheidenheid nog een stuk groter.

Al die variatie is mooi en interessant, maar maakt het Oude Testament soms ook verwarrend. De vraag ‘Wat zegt het Oude Testament over …?’ is meestal niet in een paar zinnen te beantwoorden. Om maar een paar voorbeelden te noemen: Volgens een groot aantal teksten is de offercultus van wezenlijk belang, maar volgens andere teksten juist helemaal niet. En het is duidelijk dat God de God van Israël wil zijn, maar doen de andere volken er voor God net zo goed toe, of toch niet? En dan hebben we het nog niet eens over wat misschien wel de belangrijkste vraag is: Wie is God? In Als de goden zwijgen (1956) noemde de bekende theoloog Heiko Miskotte dat gebrek aan helderheid het ‘tekort’ van het Oude Testament.

Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen.

Uiteenlopende stemmen
De Amerikaan Walter Brueggemann neemt in zijn boek Theology of the Old Testament (1997) die verscheidenheid juist als uitgangspunt. Hij wil aantonen dat de verscheidenheid niet alleen betrekking heeft op bijzaken, maar ook op de centrale vraag wie God nu eigenlijk is. Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen. Dat zien we terug in Exodus 34 vers 6 en 7, waar God deze beschrijving van zichzelf geeft:

HEER, HEER, een barmhartige en genadige God, geduldig en rijk aan goedheid en trouw, die goedheid bewaart voor duizenden, die ongerechtigheid en overtreding en zonde vergeeft, maar die zeker niet vrijuit laat gaan en de ongerechtigheid van de voorouders vergeldt aan de kinderen en kleinkinderen, tot in het derde en vierde geslacht.

De spanning tussen Gods bereidheid om te vergeven en zijn behoefte om ongerechtigheid niet ongestraft te laten is hier zo groot, dat vertalingen zoals de NBV21 kiezen voor een vrijere weergave die de tegenstelling verdoezelt. Brueggemann keert zich tegen zulke harmonisaties. Het positieve begin en het negatieve einde van de beschrijving staan voor twee belangrijke lijnen, die allebei veel vaker in het Oude Testament voorkomen. Die twee staan steeds op gespannen voet met elkaar en je kunt ze niet met elkaar verzoenen.

‘Claims’ over God
Volgens Brueggemann bevat het Oude Testament heel veel ‘claims’ over hoe God is. Al die ‘claims’ willen serieus genomen worden. Ze worden ook heel bewust naar voren gebracht. Het is niet vreemd dat bepaalde ‘claims’ populairder zijn dan andere. De beschrijving van God in Exodus 34 wordt - geheel of gedeeltelijk - geciteerd in andere delen van het Oude Testament, maar dan in de hoop dat vooral het eerste aspect van toepassing zal zijn, namelijk dat God barmhartig is en vergeeft (Psalm 86:15). Als Mozes pleit voor het volk, wijst hij God ook op de manier waarop Hij zichzelf beschreef. Vervolgens gaat God overstag en besluit Hij het volk te vergeven (Numeri 14:17-20).

Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf.

Kennelijk benadrukt Exodus 34 vers 6 en 7 bewust ook de andere kant van God. Israël kon gaan denken dat je met de Barmhartige wel een loopje kunt nemen. Profeten als Jeremia waarschuwen daarvoor. Ze verkondigen dat het volk onheil over zichzelf afroept als het doorgaat op de ingeslagen weg. Dat waarschuwen gaat niet zonder slag of stoot: Jeremia komt in botsing met andere profeten. Zijn profetie is een geluid in de marge, maar niet veel later blijkt dat hij gelijk had: Jeruzalem wordt ingenomen door de Babyloniërs.

Protest
De boodschap dat het volk de ondergang van Jeruzalem aan zichzelf te wijten heeft kom je in het Oude Testament vaker tegen, bij de profeten, maar bijvoorbeeld ook in 2 Koningen en 2 Kronieken. En toch kun je ook daar geen dogma uit afleiden. Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf. Een mooi voorbeeld is Psalm 44. In die psalm ontkent het volk glashard dat het de ellende die God aanricht aan zichzelf te wijten heeft: ‘Dit alles is ons overkomen; toch hebben wij U niet vergeten of uw verbond verloochend’ (44:18). Daarom is de toon in de richting van God ook verwijtend. Het volk ontkent dat het gebruikelijke spreken over God nog opgaat. Het werpt God zelfs voor de voeten dat Hij zit te dutten:

Word wakker, Heer, waarom slaapt U? Ontwaak! Verstoot ons niet voor eeuwig.(Bron: Psalm 44:24)

 Een opmerkelijke uitspraak, zeker als je bedenkt dat volgens een andere psalm God niet sluimert en slaapt, maar juist over Israël waakt (121:4). Je kunt tegenwerpen dat je zo’n radicale uitspraak van het volk niet al te letterlijk moet nemen. Brueggemann vindt juist dat je de Bijbel onrecht doet als je de ene ‘claim’ wel serieus neemt en de andere niet. Als er staat dat God slaapt, moeten we die uitspraak rechtdoen. De bewering dat God niet slaapt maar juist waakt is net zo aanvechtbaar.

Volgens Jeremia wil God Israël niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk. Maar Ezechiël spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk.

God laat zijn volk niet vallen
Nog een mooi voorbeeld: De profeten Jeremia en Ezechiël kondigen aan dat er na de verwoesting van Jeruzalem een einde zal komen aan alle ellende. God wil weer door met het volk. Toch zijn de theologische lijnen ook hier weer verschillend. Volgens Jeremia wil God Israël niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk (zie Jeremia 31). Maar Ezechiël spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk. Volgens Ezechiël is de enige reden waarom God een einde wil maken aan de ballingschap dat Hij bezorgd is over zijn eigen reputatie: ‘Niet om jullie doe Ik het, huis van Israël, maar om mijn heilige naam’ (Ezechiël 36:22).

Heen en weer
Al met al zien we dus ongelooflijk veel variatie. En die heeft geen betrekking op wat details in de marge, maar op de kern van het oudtestamentische spreken over God. Hoe moeten we al die verschillende stemmen beoordelen? Als ze zozeer uiteenlopen, kun je dan gewoon selecteren welke het beste bij je past en de overige buiten beschouwing laten? Kun je bepaalde stemmen misschien als onhoudbaar of verouderd terzijde schuiven?

Brueggemann is van mening dat alle ‘claims’ evenveel aandacht verdienen. Natuurlijk zijn er stemmen die je meer aanspreken. Maar het bijzondere is dat je geen van die stemmen los kunt weken uit het gesprek waarvan ze deel uitmaken. De stemmen veronderstellen elkaar. Ze verhouden zich tot elkaar. En ze verdienen het stuk voor stuk om serieus genomen te worden.

Miskotte ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen.

Waardering
Brueggemann legt verhoudingsgewijs veel nadruk op de oudtestamentische proteststemmen en het ongebruikelijke spreken over God. Dat doet hij met een reden. Eeuwenlang is er voor de afwijkende geluiden maar heel weinig aandacht geweest. De kerk had vaak voorkeur voor eenduidige verkondiging. Daardoor suggereerde ze dat de Bijbel met één stem spreekt.

Helaas ontstond zo de indruk dat je pas een ware gelovige bent als je de dominante stemmen napraat, zonder dat je daar kritisch over na mag denken. De proteststemmen laten volgens Brueggemann zien dat authenticiteit niet onder druk mag komen te staan, juist ook niet in het gesprek over God. We mogen zelf deelnemen aan dat gesprek en hoeven daarbij geen blad voor de mond te nemen.

Het doet denken aan wat Miskotte in Als de goden zwijgen aanduidt als het ‘tegoed’ van het Oude Testament. Als onderdelen van dat ‘tegoed’ noemt hij scepsis en opstand. Hij ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen. De verscheidenheid kun je soms ervaren als een ‘tekort’, maar ze biedt juist ook nieuwe mogelijkheden!

Paul Sanders is Universitair docent Oude Testament aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#361 Jeffrey & Andries Knevel over SGP-vrouwen, de nieuwe paus en het Joodse volk
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Proponent J. P. Bredenhoff
Video

Prop. J. P. Bredenhoff wijst op listige werkwijze satan om christenen van het avondmaal te houden

"Die tegenstander wijst op de omstandigheden en zegt: 'Het wordt helemaal niks.' Maar u moet niet op de omstandigheden letten, maar op de Heere", aldus proponent J. P. Bredenhoff. In een recente preek vertelde de hervormde proponent op welke listige

Nelleke Plomp
Nieuws

Nooit geleerd om te geloven? Wees fier op gelovige opvoeders

‘We hebben alles, behalve iets dat ons mensen samenbindt. Wij zijn geloof niet verloren, we hebben het nooit geleerd.’ Deze woorden van Freya India over jongeren liegen er niet om. Zij is zelf zo’n jongere: een succesvolle en superslimme Engelse onde

witte rook
Nieuws

Leo XIV eerste Amerikaanse paus: "De wereld heeft Christus nodig"

De Amerikaanse kardinaal Robert Prevost (69) is de nieuwe paus. Donderdagavond iets na 18.00 uur kwam er witte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse kapel. Ruim een uur later werd op het balkon van de Sint Pieterbasiliek bekendgemaakt dat Prevost

Kerk
Nieuws

Protestantse gemeente Zaandam verwelkomt nieuwe dominee: ds. S. A. Blok

De protestantse gemeente te Zaandam heeft een nieuwe predikant: ds. S. A. Blok. De predikant uit Tilburg heeft het op haar uitgebrachte beroep aangenomen. In Zaandam wordt Blok de opvolger van ds. Pieter van der Woel die in 2020 naar Assendelft vertr

Bijbel
Nieuws

Rijkswaterstaat vist enorme Bijbel uit de IJssel

Op Bevrijdingsdag werd er in IJssel bij Zwolle wel een heel bijzondere vondst gedaan. Rijkswaterstaat viste namelijk een enorme Statenbijbel uit het water. Dat meldt RTV Focus Zwolle. De Bijbel is mogelijk gestolen.  Het is puur toeval dat medewerker

 ANP/Alberto Pizzoli
Nieuws

Zwarte rook boven Vaticaan: dit is wat we de komende dagen kunnen verwachten

Woensdagavond kwam er zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. Dat betekent dat er nog geen nieuwe paus is gekozen. Vandaag wordt het conclaaf hervat en vinden er vier nieuwe stemrondes plaats. Cvandaag zet kort op een rijtje wat we de

Opperrabbijn Jacobs
Column

Hoe ik de periode rondom 4 en 5 mei beleefde

Het is allesbehalve veilig in Nederland voor Joden die zich durven uit te spreken. Maar toch voelde opperrabbijn Jacobs zich veilig welkom en zelfs bijna helemaal thuis toen hij deze week een bezoek aan Urk bracht. Hij vertelt in zijn nieuwe ondersta

EP
Nieuws

Europees Parlement: antisemitisme en geweldverheerlijking moet uit Palestijnse schoolboeken

Het Europees Parlement roept de Palestijnse Autoriteit op om haar schoolboeken zo spoedig mogelijk op te schonen: zonder antisemitisme of het verheerlijken van geweld tegen Joden. Het Europarlement wil dat de Palestijnen dit doen vóór het begin van h

Meerartikelen

Biechten
Video

Hoe gaat de biecht in z'n werk? Bekijk deze uitlegvideo

Nog nooit gebiecht of is het lang geleden? In deze video wordt stap voor stap uitgelegd hoe biechten in zijn werk gaat. Wat zeg je precies? Hoe bereid je je voor? En wat kun je verwachten? Bekijk de video van het YouTube-kanaal Credo en klik hier voo

Baptize California
Nieuws

Bijna 8.000 mensen gedoopt op strand in Californië: "Grootste doopdienst ooit"

Dit weekend zijn meer dan 7.750 mensen gedoopt in de Stille Oceaan bij Huntington Beach (Californië). Dat meldt The Christian Post. Het zou volgens de organisatoren de grootste eendaagse doopdienst zijn die ooit in de geschiedenis van de Verenigde St

Corina Nagel
Video

Video: Corina Nagel over nieuw expertisecentrum voor geloofsopvoeding

Veel dominees, jongerenwerkers en kinderwerkers worstelen met de vraag hoe je jongeren betrokken houdt bij de kerk. Om hen tegemoet te komen bundelen drie experts op het gebied van kinderen, jongeren en geloof de krachten in een nieuw expertisecentru

Stichting Israël en de Bijbel
Podcast

Voor veel Joden is Jesaja 53 een onbekend hoofdstuk

Jesaja 53 komt niet voor in het leesrooster van de synagoge en is voor veel Joden een onbekend hoofdstuk. Terwijl juist dit hoofdstuk verwijst naar de Heere Jezus en Zijn verlossingswerk! Jesaja wordt ook wel de evangelist van het Oude Testament geno

Susan Durber
Persbericht

Dr. Susan Durber verzorgt oecumenelezing over eenheid in woelige wereld

Hoe helpt een kerkelijke vergadering van 1700 jaar geleden ons nu in de strijd voor rechtvaardigheid en tegen vrouwenonderdrukking? Tijdens de oecumenelezing van de Raad van Kerken in Nederland op 16 mei neemt dr. Susan Durber, regio-president van de

Ds. J. Koppelaar
Video

HHK-predikant blikt vooruit op verkiezing nieuwe paus: "Moeten we voor hem bidden?"

Momenteel zijn 1,4 miljard rooms-katholieken in afwachting van een nieuwe paus. De witte rook bleef gisteren uit en dat betekent dat er nog geen opvolger is van de vorige maand overleden paus Franciscus (88). In aanloop naar deze voor katholieken bij

Johan en Mathilde de Vries
Video

Dit christelijke gezin vertrekt later dit jaar naar zendingsveld Malawi

Johan en Mathilde de Vries en hun vier kinderen worden in het najaar van 2025 vanuit de hervormde gemeente Papendrecht door de GZB uitgezonden naar Malawi. Zij gaan wonen in Blantyre, een grote stad in het zuiden van het land. Vanuit deze stad zullen

De Hoop
Persbericht

De Hoop viert 50-jarig bestaan met 'Festival van Hoop'

Dit jaar viert De Hoop haar 50-jarig bestaan, een bijzondere mijlpaal die de zorgorganisatie met dankbaarheid wil vieren. Daarom nodigen we iedereen die zich betrokken voelt bij De Hoop van harte uit voor het Festival van Hoop op zaterdag 28 juni in

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp: "Vrijheid is geen vrijbrief om te doen en te laten wat je wilt"

'Broeders en zusters, u bent geroepen om vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om uw eigen verlangens te bevredigen, maar dien elkaar in liefde.' In 2023 was dit Bijbelvers uit Galaten 5 de meest gelezen Bijbeltekst op de site van het Nederlands B

Ds. R. J. F. Lock
Interview

Ds. Lock was katholiek maar staat nu op protestantse kansel: “Ik wilde zelfs priester worden”

Sinds oktober 2024 is ds. R. J. F. Lock predikant van de hervormde gemeente te Harmelen. Daarvoor werkte hij als geestelijk verzorger in zorginstelling Careyn. Dat Lock op een protestantse kansel staat is bijzonder. De predikant groeide namelijk kath

Jan Hoek
Opinie

Is de hel tijdelijk? Pas op voor wishful thinking

Reinier Sonneveld verdedigde eerder deze week de visie van alverzoening, zoals uitgewerkt in zijn boek Het einde van de hel. Hij stelt dat de hel in de Bijbel niet als eeuwig wordt beschreven, maar als een tijdelijke realiteit behorend tot het ‘komen

Rianne Versteeg-Aantjes
Boekfragment

Zwanger in een onzuivere wereld: hoe blijf je dicht bij Gods plan?

Niet alleen jonge kinderen zijn beïnvloedbaar door de onzuiverheid van de wereld, ook jij als zwangere vrouw – en dús ook dat ongeboren kindje waar je nu nog een eenheid mee vormt – bent dat. God geeft jou als moeder medeverantwoordelijkheid voor een