Tegenstrijdige visies in het Oude Testament: een probleem?

Verdieping 20 november 2023 6 minuten Paul Sanders
Oude Testament

Het Oude Testament is een bont geheel, met tegenstrijdige visies. Je kunt selecteren wat je het meeste aanspreekt en de rest buiten beschouwing laten. Maar zo doe je het Oude Testament geen recht en doe je jezelf tekort. Juist de onverwachte geluiden kunnen je aan het denken zetten.

 

Wie het Oude Testament een beetje kent, weet dat je er van alles en nog wat in kunt aantreffen: heel veel verhalende teksten, maar bijvoorbeeld ook allerlei leefregels, heils- en onheilsprofetieën, spreuken, psalmen en andere soorten poëzie. In het Nieuwe Testament is er zeker ook verscheidenheid, maar in het Oude Testament is de verscheidenheid nog een stuk groter.

Al die variatie is mooi en interessant, maar maakt het Oude Testament soms ook verwarrend. De vraag ‘Wat zegt het Oude Testament over …?’ is meestal niet in een paar zinnen te beantwoorden. Om maar een paar voorbeelden te noemen: Volgens een groot aantal teksten is de offercultus van wezenlijk belang, maar volgens andere teksten juist helemaal niet. En het is duidelijk dat God de God van Israël wil zijn, maar doen de andere volken er voor God net zo goed toe, of toch niet? En dan hebben we het nog niet eens over wat misschien wel de belangrijkste vraag is: Wie is God? In Als de goden zwijgen (1956) noemde de bekende theoloog Heiko Miskotte dat gebrek aan helderheid het ‘tekort’ van het Oude Testament.

Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen.

Uiteenlopende stemmen
De Amerikaan Walter Brueggemann neemt in zijn boek Theology of the Old Testament (1997) die verscheidenheid juist als uitgangspunt. Hij wil aantonen dat de verscheidenheid niet alleen betrekking heeft op bijzaken, maar ook op de centrale vraag wie God nu eigenlijk is. Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen. Dat zien we terug in Exodus 34 vers 6 en 7, waar God deze beschrijving van zichzelf geeft:

HEER, HEER, een barmhartige en genadige God, geduldig en rijk aan goedheid en trouw, die goedheid bewaart voor duizenden, die ongerechtigheid en overtreding en zonde vergeeft, maar die zeker niet vrijuit laat gaan en de ongerechtigheid van de voorouders vergeldt aan de kinderen en kleinkinderen, tot in het derde en vierde geslacht.

De spanning tussen Gods bereidheid om te vergeven en zijn behoefte om ongerechtigheid niet ongestraft te laten is hier zo groot, dat vertalingen zoals de NBV21 kiezen voor een vrijere weergave die de tegenstelling verdoezelt. Brueggemann keert zich tegen zulke harmonisaties. Het positieve begin en het negatieve einde van de beschrijving staan voor twee belangrijke lijnen, die allebei veel vaker in het Oude Testament voorkomen. Die twee staan steeds op gespannen voet met elkaar en je kunt ze niet met elkaar verzoenen.

‘Claims’ over God
Volgens Brueggemann bevat het Oude Testament heel veel ‘claims’ over hoe God is. Al die ‘claims’ willen serieus genomen worden. Ze worden ook heel bewust naar voren gebracht. Het is niet vreemd dat bepaalde ‘claims’ populairder zijn dan andere. De beschrijving van God in Exodus 34 wordt - geheel of gedeeltelijk - geciteerd in andere delen van het Oude Testament, maar dan in de hoop dat vooral het eerste aspect van toepassing zal zijn, namelijk dat God barmhartig is en vergeeft (Psalm 86:15). Als Mozes pleit voor het volk, wijst hij God ook op de manier waarop Hij zichzelf beschreef. Vervolgens gaat God overstag en besluit Hij het volk te vergeven (Numeri 14:17-20).

Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf.

Kennelijk benadrukt Exodus 34 vers 6 en 7 bewust ook de andere kant van God. Israël kon gaan denken dat je met de Barmhartige wel een loopje kunt nemen. Profeten als Jeremia waarschuwen daarvoor. Ze verkondigen dat het volk onheil over zichzelf afroept als het doorgaat op de ingeslagen weg. Dat waarschuwen gaat niet zonder slag of stoot: Jeremia komt in botsing met andere profeten. Zijn profetie is een geluid in de marge, maar niet veel later blijkt dat hij gelijk had: Jeruzalem wordt ingenomen door de Babyloniërs.

Protest
De boodschap dat het volk de ondergang van Jeruzalem aan zichzelf te wijten heeft kom je in het Oude Testament vaker tegen, bij de profeten, maar bijvoorbeeld ook in 2 Koningen en 2 Kronieken. En toch kun je ook daar geen dogma uit afleiden. Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf. Een mooi voorbeeld is Psalm 44. In die psalm ontkent het volk glashard dat het de ellende die God aanricht aan zichzelf te wijten heeft: ‘Dit alles is ons overkomen; toch hebben wij U niet vergeten of uw verbond verloochend’ (44:18). Daarom is de toon in de richting van God ook verwijtend. Het volk ontkent dat het gebruikelijke spreken over God nog opgaat. Het werpt God zelfs voor de voeten dat Hij zit te dutten:

Word wakker, Heer, waarom slaapt U? Ontwaak! Verstoot ons niet voor eeuwig.(Bron: Psalm 44:24)

 Een opmerkelijke uitspraak, zeker als je bedenkt dat volgens een andere psalm God niet sluimert en slaapt, maar juist over Israël waakt (121:4). Je kunt tegenwerpen dat je zo’n radicale uitspraak van het volk niet al te letterlijk moet nemen. Brueggemann vindt juist dat je de Bijbel onrecht doet als je de ene ‘claim’ wel serieus neemt en de andere niet. Als er staat dat God slaapt, moeten we die uitspraak rechtdoen. De bewering dat God niet slaapt maar juist waakt is net zo aanvechtbaar.

Volgens Jeremia wil God Israël niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk. Maar Ezechiël spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk.

God laat zijn volk niet vallen
Nog een mooi voorbeeld: De profeten Jeremia en Ezechiël kondigen aan dat er na de verwoesting van Jeruzalem een einde zal komen aan alle ellende. God wil weer door met het volk. Toch zijn de theologische lijnen ook hier weer verschillend. Volgens Jeremia wil God Israël niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk (zie Jeremia 31). Maar Ezechiël spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk. Volgens Ezechiël is de enige reden waarom God een einde wil maken aan de ballingschap dat Hij bezorgd is over zijn eigen reputatie: ‘Niet om jullie doe Ik het, huis van Israël, maar om mijn heilige naam’ (Ezechiël 36:22).

Heen en weer
Al met al zien we dus ongelooflijk veel variatie. En die heeft geen betrekking op wat details in de marge, maar op de kern van het oudtestamentische spreken over God. Hoe moeten we al die verschillende stemmen beoordelen? Als ze zozeer uiteenlopen, kun je dan gewoon selecteren welke het beste bij je past en de overige buiten beschouwing laten? Kun je bepaalde stemmen misschien als onhoudbaar of verouderd terzijde schuiven?

Brueggemann is van mening dat alle ‘claims’ evenveel aandacht verdienen. Natuurlijk zijn er stemmen die je meer aanspreken. Maar het bijzondere is dat je geen van die stemmen los kunt weken uit het gesprek waarvan ze deel uitmaken. De stemmen veronderstellen elkaar. Ze verhouden zich tot elkaar. En ze verdienen het stuk voor stuk om serieus genomen te worden.

Miskotte ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen.

Waardering
Brueggemann legt verhoudingsgewijs veel nadruk op de oudtestamentische proteststemmen en het ongebruikelijke spreken over God. Dat doet hij met een reden. Eeuwenlang is er voor de afwijkende geluiden maar heel weinig aandacht geweest. De kerk had vaak voorkeur voor eenduidige verkondiging. Daardoor suggereerde ze dat de Bijbel met één stem spreekt.

Helaas ontstond zo de indruk dat je pas een ware gelovige bent als je de dominante stemmen napraat, zonder dat je daar kritisch over na mag denken. De proteststemmen laten volgens Brueggemann zien dat authenticiteit niet onder druk mag komen te staan, juist ook niet in het gesprek over God. We mogen zelf deelnemen aan dat gesprek en hoeven daarbij geen blad voor de mond te nemen.

Het doet denken aan wat Miskotte in Als de goden zwijgen aanduidt als het ‘tegoed’ van het Oude Testament. Als onderdelen van dat ‘tegoed’ noemt hij scepsis en opstand. Hij ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen. De verscheidenheid kun je soms ervaren als een ‘tekort’, maar ze biedt juist ook nieuwe mogelijkheden!

Paul Sanders is Universitair docent Oude Testament aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#360 Gerdien Lassche en ds. M. Messemaker over LHBTI en refoscholen
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Ds. M. J. Tekelenburg
Nieuws

Hervormde gemeente Woerden verwelkomt nieuwe dominee: ds. M. J. Tekelenburg

De hervormde gemeente van Woerden (Centrum-Oost) mag een nieuwe dominee verwelkomen. Ds. M. J. Tekelenburg (foto) uit Monster heeft het op hem uitgebrachte beroep aangenomen. In Woerden wordt Tekelenburg de opvolger van de in 2023 vertrokken ds. C. J

Jan en Ton
Video

Dominee Ton Heemskerk te gast in Hour of Power

Zondag is het is Pasen! In Hour of Power spreekt Jan van den Bosch met de enthousiaste dominee Ton Heemskerk. Hij legt uit wat Pasen inhoudt en wat dat voor hem persoonlijk betekent. Jarenlang was hij zoekende: "Ik heb Zijn opstandingskracht ervaren,

Ds. W. P. Emaus
Video

Ds. Emaus vertelt waargebeurd verhaal over Luther en een brandende boerderij

In het doopformulier staat dat als we in de naam van de Vader gedoopt zijn, Hij ons met al het goede wil verzorgen en al het kwade van ons zal weren of dat ten goede wil gebruiken. De hervormde predikant ds. W. P. Emaus vertelde op basis daarvan in e

Johan Schep
Video

Johan Schep vertelt hoe Juda vrijwillig slaaf wilde worden in plaats van Benjamin

In de serie 'Jozef' van Growing Faith Nederland behandelt evangelist en Bijbelleraar Johan Schep het levensverhaal van Jozef. Zijn broers verkochten Jozef op jonge leeftijd als slaaf. Uiteindelijk zou Jozef terechtkomen in Egypte, waar hij zou dienen

Engelse kerk
Nieuws

Church of England ziet belangstelling voor kerkdiensten via social media sterk toenemen

De Church of England kijkt met hoop naar de toekomst en dat is niet zonder reden. Het aantal mensen dat via sociale media belangstelling toont voor kerkdiensten is de afgelopen tijd met maar liefst 268 procent gestegen. Dat meldt de kerk op basis van

Yair Strijker
Video

Yair Strijker vertelt over Pesach en hoe Israëli’s deze tijd beleven

Deze week viert het Joodse volk Pesach. Een feest van bevrijding, maar ook met dubbele gevoelens. Waar het feest samen gevierd wordt en zo de mensen verbindt, gebeurt dat dit jaar opnieuw tegen een achtergrond van de doorgaande oorlog. Yair Strijker

De Wereld Rond
Podcast

Zendingswerker deelt ervaringen in podcast: Ellen Wilson-De Pagter

In deze podcastaflevering van 'De Wereld Rond' is deze keer Ellen Wilson-De Pagter te gast. Zij biedt hulp aan minderbedeelde Togolezen. In dit gesprek hoor je hoe Ellen haar man Adjeté leerde kennen. Ze vertelt ook hoe ze haar talenten als zendeling

Matthijn Buwalda
Video

Matthijn Buwalda raakt de kern van Goede Vrijdag met dit eerlijke lied

Goede Vrijdag. De dag die het lot van de mensheid voorgoed veranderde. Matthijn Buwalda brengt de betekenis van Gods offer dichterbij. Hij doet dit op een kwetsbare en eerlijke manier. "Kom me tegemoet, Heer, in mijn denken. En kom me tegemoet, in al

Meerartikelen

Delft
Nieuws

CBS: ontkerkelijking in Nederland zet niet door

De ontkerkelijking in Nederland zet niet verder door. Dat is althans de conclusie van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in het vrijdag verschenen rapport Religie 2024. Het aantal mensen dat aangeeft bij een kerk, moskee of synagoge te hore

GlobalRize ontmoetingsdag
Video

Hoe ging het eraan toe op de ontmoetingsdag van GlobalRize? Bekijk de video

Elkaar aanvuren om overal ter wereld de hoopvolle boodschap van het evangelie te verspreiden. Dat was het doel van de jaarlijkse GlobalRize ontmoetingsdag. Een dag vol inspirerende getuigenissen, lofprijzing, gebed en ontmoeting. De aanwezigen werden

China
Nieuws

Negen Chinese christenen krijgen celstraffen en hoge boetes voor verspreiden van Bijbels

Negen Chinese christenen zijn veroordeeld tot gevangenisstraffen en forse geldboetes vanwege het doorverkopen en verspreiden van Bijbels. De straffen variëren van enkele maanden tot vier jaar cel, en de boetes lopen op tot meer dan 1 miljoen yuan (on

Hans Reinders
Column

Op Goede Vrijdag werd dit danklied dé Psalm van Jezus

Psalm 22 is een Psalm van David zelf. Het is volgens de kerkvader Diodorus van Tarsus (leefde einde vierde eeuw) daarom aannemelijk dat deze psalm vooral over David zelf gaat. Diodorus meende dat alleen vers 2a, waar staat “Mijn God, mijn God, waarom

De Reuver
Preekverslag

Volgens prof. dr. De Reuver voldeed Jezus niet aan Petrus' verwachtingspatroon

Dat Petrus Jezus verloochende was geen daad van angst of lafheid, maar van ergernis. Jezus voldeed niet aan het beeld dat Petrus van Hem had. Dat stelde prof. dr. A. de Reuver in een preek over de verloochening van Petrus. Hij beschreef op indrukwekk

Ceder
Opinie

Situatie in Gaza verslechtert drastisch: hoe nu verder?

Het aanhoudende conflict tussen Israël en de terroristische organisatie Hamas snijdt dwars door harten, ook hier in Nederland. Het geweld, de angst en het intense menselijke leed roepen wereldwijd emoties op. Velen leven mee met Israëlische families

Hugo Bos
Nieuws

Civitas Christiana verliest kort geding tegen Rutgers en moet uitlatingen rectificeren

De christelijke stichting Civitas Christiana moet direct stoppen met het verspreiden van haar ‘Zwartboek Lentekriebels’. Dit heeft de rechtbank bepaald in een kort geding dat was aangespannen door kenniscentrum Rutgers. Volgens de rechter zijn bepaal

Nigeria
Nieuws

Christelijke partijen stellen Kamervragen over oplaaiend geweld Nigeria

SGP en ChristenUnie gaan schriftelijke Kamervragen stellen over het wederom oplaaiende geweld tegen christenen in Nigeria.  Dat maken beide partijen bekend via sociale media. Directe aanleiding zijn islamitische aanvallen op christelijke dorpen in he

Livia Tossici-Bolt
Nieuws

Christen krijgt hoge boete voor aanbieden van gesprek bij Engelse abortuskliniek

De Britse pro-life activiste Livia Tossici-Bolt is veroordeeld tot het betalen van een boete van meer dan 22.000 euro. Dit vanwege het vasthouden van een bord met de tekst “Hier om te praten als je wilt” in de nabijheid van een abortuskliniek in Bour

Transgenders
Nieuws

Brits Hooggerechtshof oordeelt dat transvrouwen niet onder wettelijke definitie van vrouw vallen

Het Britse Hooggerechtshof heeft uitgesproken dat de wettelijke definitie van een vrouw gebaseerd is op biologisch geslacht. Hierdoor worden transvrouwen juridisch niet als vrouwen erkend. De uitspraak is met enthousiasme ontvangen door christelijke

Paula White-Cain en Benjamin Netanyahu
Nieuws

Premier Netanyahu heeft boodschap voor christenen: "Bijbel wordt werkelijkheid in Israël"

De Israëlische premier Benjamin Netanyahu heeft zich in een interview met de Amerikaanse tv-dominee Paula White uitgesproken over het profetische belang van Israël en de unieke band tussen Israël en christenen wereldwijd. Ook besprak hij de rol van p

nigeria
Nieuws

Hoge rechtbank wijst blasfemiewetten Nigeria af: 'Schending van mensenrechten'

De hoogste rechtbank van de West-Afrikaanse statenorganisatie Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten(ECOWAS) heeft een baanbrekend oordeel geveld over blasfemiewetten in Nigeria. De rechters oordeelden dat bepalingen in de strafwet van de