Tegenstrijdige visies in het Oude Testament: een probleem?

Verdieping 20 november 2023 6 minuten Paul Sanders
Oude Testament

Het Oude Testament is een bont geheel, met tegenstrijdige visies. Je kunt selecteren wat je het meeste aanspreekt en de rest buiten beschouwing laten. Maar zo doe je het Oude Testament geen recht en doe je jezelf tekort. Juist de onverwachte geluiden kunnen je aan het denken zetten.

 

Wie het Oude Testament een beetje kent, weet dat je er van alles en nog wat in kunt aantreffen: heel veel verhalende teksten, maar bijvoorbeeld ook allerlei leefregels, heils- en onheilsprofetieƫn, spreuken, psalmen en andere soorten poƫzie. In het Nieuwe Testament is er zeker ook verscheidenheid, maar in het Oude Testament is de verscheidenheid nog een stuk groter.

Al die variatie is mooi en interessant, maar maakt het Oude Testament soms ook verwarrend. De vraag ā€˜Wat zegt het Oude Testament over …?’ is meestal niet in een paar zinnen te beantwoorden. Om maar een paar voorbeelden te noemen: Volgens een groot aantal teksten is de offercultus van wezenlijk belang, maar volgens andere teksten juist helemaal niet. En het is duidelijk dat God de God van IsraĆ«l wil zijn, maar doen de andere volken er voor God net zo goed toe, of toch niet? En dan hebben we het nog niet eens over wat misschien wel de belangrijkste vraag is: Wie is God? In Als de goden zwijgen (1956) noemde de bekende theoloog Heiko Miskotte dat gebrek aan helderheid het ā€˜tekort’ van het Oude Testament.

Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen.

Uiteenlopende stemmen
De Amerikaan Walter Brueggemann neemt in zijn boek Theology of the Old Testament (1997) die verscheidenheid juist als uitgangspunt. Hij wil aantonen dat de verscheidenheid niet alleen betrekking heeft op bijzaken, maar ook op de centrale vraag wie God nu eigenlijk is. Zelfs als het Oude Testament kort en bondig uiteen wil zetten hoe God is, lukt dat niet zonder tegenstrijdige kanten van God te schetsen. Dat zien we terug in Exodus 34 vers 6 en 7, waar God deze beschrijving van zichzelf geeft:

HEER, HEER, een barmhartige en genadige God, geduldig en rijk aan goedheid en trouw, die goedheid bewaart voor duizenden, die ongerechtigheid en overtreding en zonde vergeeft, maar die zeker niet vrijuit laat gaan en de ongerechtigheid van de voorouders vergeldt aan de kinderen en kleinkinderen, tot in het derde en vierde geslacht.

De spanning tussen Gods bereidheid om te vergeven en zijn behoefte om ongerechtigheid niet ongestraft te laten is hier zo groot, dat vertalingen zoals de NBV21 kiezen voor een vrijere weergave die de tegenstelling verdoezelt. Brueggemann keert zich tegen zulke harmonisaties. Het positieve begin en het negatieve einde van de beschrijving staan voor twee belangrijke lijnen, die allebei veel vaker in het Oude Testament voorkomen. Die twee staan steeds op gespannen voet met elkaar en je kunt ze niet met elkaar verzoenen.

ā€˜Claims’ over God
Volgens Brueggemann bevat het Oude Testament heel veel ā€˜claims’ over hoe God is. Al die ā€˜claims’ willen serieus genomen worden. Ze worden ook heel bewust naar voren gebracht. Het is niet vreemd dat bepaalde ā€˜claims’ populairder zijn dan andere. De beschrijving van God in Exodus 34 wordt - geheel of gedeeltelijk - geciteerd in andere delen van het Oude Testament, maar dan in de hoop dat vooral het eerste aspect van toepassing zal zijn, namelijk dat God barmhartig is en vergeeft (Psalm 86:15). Als Mozes pleit voor het volk, wijst hij God ook op de manier waarop Hij zichzelf beschreef. Vervolgens gaat God overstag en besluit Hij het volk te vergeven (Numeri 14:17-20).

Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf.

Kennelijk benadrukt Exodus 34 vers 6 en 7 bewust ook de andere kant van God. Israƫl kon gaan denken dat je met de Barmhartige wel een loopje kunt nemen. Profeten als Jeremia waarschuwen daarvoor. Ze verkondigen dat het volk onheil over zichzelf afroept als het doorgaat op de ingeslagen weg. Dat waarschuwen gaat niet zonder slag of stoot: Jeremia komt in botsing met andere profeten. Zijn profetie is een geluid in de marge, maar niet veel later blijkt dat hij gelijk had: Jeruzalem wordt ingenomen door de Babyloniƫrs.

Protest
De boodschap dat het volk de ondergang van Jeruzalem aan zichzelf te wijten heeft kom je in het Oude Testament vaker tegen, bij de profeten, maar bijvoorbeeld ook in 2 Koningen en 2 Kronieken. En toch kun je ook daar geen dogma uit afleiden. Het komt te vaak voor dat het volk ontkent dat het de ellende verdiend heeft. Het protesteert tegen de overheersende theologie, maar vooral tegen God zelf. Een mooi voorbeeld is Psalm 44. In die psalm ontkent het volk glashard dat het de ellende die God aanricht aan zichzelf te wijten heeft: ā€˜Dit alles is ons overkomen; toch hebben wij U niet vergeten of uw verbond verloochend’ (44:18). Daarom is de toon in de richting van God ook verwijtend. Het volk ontkent dat het gebruikelijke spreken over God nog opgaat. Het werpt God zelfs voor de voeten dat Hij zit te dutten:

Word wakker, Heer, waarom slaapt U? Ontwaak! Verstoot ons niet voor eeuwig.(Bron: Psalm 44:24)

 Een opmerkelijke uitspraak, zeker als je bedenkt dat volgens een andere psalm God niet sluimert en slaapt, maar juist over IsraĆ«l waakt (121:4). Je kunt tegenwerpen dat je zo’n radicale uitspraak van het volk niet al te letterlijk moet nemen. Brueggemann vindt juist dat je de Bijbel onrecht doet als je de ene ā€˜claim’ wel serieus neemt en de andere niet. Als er staat dat God slaapt, moeten we die uitspraak rechtdoen. De bewering dat God niet slaapt maar juist waakt is net zo aanvechtbaar.

Volgens Jeremia wil God Israƫl niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk. Maar Ezechiƫl spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk.

God laat zijn volk niet vallen
Nog een mooi voorbeeld: De profeten Jeremia en EzechiĆ«l kondigen aan dat er na de verwoesting van Jeruzalem een einde zal komen aan alle ellende. God wil weer door met het volk. Toch zijn de theologische lijnen ook hier weer verschillend. Volgens Jeremia wil God IsraĆ«l niet prijsgeven, omdat Hij nog steeds een hechte band voelt met zijn opstandige volk (zie Jeremia 31). Maar EzechiĆ«l spreekt er op een heel andere manier over: God voelt absoluut geen band meer met het volk. Volgens EzechiĆ«l is de enige reden waarom God een einde wil maken aan de ballingschap dat Hij bezorgd is over zijn eigen reputatie: ā€˜Niet om jullie doe Ik het, huis van IsraĆ«l, maar om mijn heilige naam’ (EzechiĆ«l 36:22).

Heen en weer
Al met al zien we dus ongelooflijk veel variatie. En die heeft geen betrekking op wat details in de marge, maar op de kern van het oudtestamentische spreken over God. Hoe moeten we al die verschillende stemmen beoordelen? Als ze zozeer uiteenlopen, kun je dan gewoon selecteren welke het beste bij je past en de overige buiten beschouwing laten? Kun je bepaalde stemmen misschien als onhoudbaar of verouderd terzijde schuiven?

Brueggemann is van mening dat alle ā€˜claims’ evenveel aandacht verdienen. Natuurlijk zijn er stemmen die je meer aanspreken. Maar het bijzondere is dat je geen van die stemmen los kunt weken uit het gesprek waarvan ze deel uitmaken. De stemmen veronderstellen elkaar. Ze verhouden zich tot elkaar. En ze verdienen het stuk voor stuk om serieus genomen te worden.

Miskotte ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen.

Waardering
Brueggemann legt verhoudingsgewijs veel nadruk op de oudtestamentische proteststemmen en het ongebruikelijke spreken over God. Dat doet hij met een reden. Eeuwenlang is er voor de afwijkende geluiden maar heel weinig aandacht geweest. De kerk had vaak voorkeur voor eenduidige verkondiging. Daardoor suggereerde ze dat de Bijbel met ƩƩn stem spreekt.

Helaas ontstond zo de indruk dat je pas een ware gelovige bent als je de dominante stemmen napraat, zonder dat je daar kritisch over na mag denken. De proteststemmen laten volgens Brueggemann zien dat authenticiteit niet onder druk mag komen te staan, juist ook niet in het gesprek over God. We mogen zelf deelnemen aan dat gesprek en hoeven daarbij geen blad voor de mond te nemen.

Het doet denken aan wat Miskotte in Als de goden zwijgen aanduidt als het ā€˜tegoed’ van het Oude Testament. Als onderdelen van dat ā€˜tegoed’ noemt hij scepsis en opstand. Hij ziet het als een pluspunt dat het Oude Testament aan scepsis en opstand tegen God zo veel ruimte toekent, juist omdat ze herkenning oproepen bij zoekende mensen die kritisch staan tegenover al te stellige geloofsovertuigingen. De verscheidenheid kun je soms ervaren als een ā€˜tekort’, maar ze biedt juist ook nieuwe mogelijkheden!

Paul Sanders is Universitair docent Oude Testament aan de PThU. Bovenstaand artikel verscheen op de site van de PThU en is met toestemming overgenomen door Cvandaag.

Praatmee

Beluister onze podcast

#373 Jeffrey & Petra van de Weetering over Israƫl, de kerk en geloven vanuit de schuilkelder
Of beluister op:
Luister naar
0:00

Meerartikelen

Bijbel
Persbericht

Project Statenvertaling 2027 van start: 'Statenvertaling vraagt dringend om onderhoud'

Statenvertaling 2027 is een project om de Statenvertaling beter leesbaar te maken voor mensen van nu. De eeuwenoude Bijbelvertaling ademt eerbied voor God en spreekt in vertrouwde taal tot de harten van haar lezers. De Statenvertaling zoals die er nu

Nigeria
Nieuws

Terreurkampen van islamitische Fulani-milities in Nigeria vol met christelijke gijzelaars

In Nigeria worden honderden christenen geketend vastgehouden door extremistische Fulani-milities. Dat blijkt uit getuigenissen van overlevenden en rapporten van mensenrechtenorganisaties. Ondanks herhaaldelijke waarschuwingen grijpt de Nigeriaanse ov

moskou
Nieuws

Russische voorganger veroordeeld tot vier jaar strafkamp na preek tegen oorlog

De Russische voorganger Nikolay Romanyuk (63) is deze week veroordeeld tot vier jaar in een strafkamp. De rechtbank achtte hem schuldig aan het doen van ā€œpublieke oproepen tegen de veiligheid van de Russische Federatieā€. Aanleiding was een preek die

Damesensemble Yerusha
Video

Damesensemble Yerusha zingt op prachtige wijze Psalm 43

"Berust in 's HEEREN welbehagen. Hij doet welhaast Uw heilzon dagen. Uw hoop herleev' naar Zijn gebod. Mijn redder is mijn God.' Deze woorden vinden we in het vijfde vers van Psalm 43. Damesensemble Yerusha vertolkte dit vers op schitterende wijze ti

Evangelist Johan Krijgsman
Video

GerGem-evangelist citeert ontroerende uitspraak van Schotse dominee over Jezus

'U hoort geen preek of Christus ligt - met eerbied gesproken - op Zijn knieƫn en roept u toe te komen en vergeving te ontvangen.' Deze uitspraak is afkomstig van de Schotse predikant Andrew Gray. In een recente toespraak gebruikte evangelist Johan Kr

Dr. Peter de Jong
Video

Dr. Peter de Jong over de zin en onzin van wetenschap

De wetenschap heeft onze maatschappij veel goeds gebracht. Denk alleen al aan de mogelijkheid om met acht miljard mensen samen te leven op deze planeet. Het is dan ook niet vreemd dat opiniemakers graag verwijzen naar ā€œde wetenschapā€. In zijn lezing

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker Rietje van Sluijs deelt ervaringen in podcast

In deze aflevering van 'De Wereld Rond' gaat Gerard in gesprek met Rietje van Sluijs. Samen met haar man Hans diende zij jarenlang als zendelinge in Indonesiƫ. Rietje vertelt hoe ze Gods roeping op haar leven ervaarde, hoe ze Hans leerde kennen en ho

Wilkin van de Kamp
Video

Wat bedoelt Paulus met de gave van geloof? Wilkin van de Kamp legt uit

In deze overdenking legt Wilkin van de Kamp uit wat Paulus bedoelt met de gave van geloof uit 1 Korintiƫrs 12. Dit bovennatuurlijke geloof is een bijzondere belofte van God voor een specifiek moment of situatie. Aan de hand van Marcus 11 laat Wilkin

Meerartikelen

Jan Hoek en Mart-Jan Paul
Boekfragment

Hoe ontvingen profeten Gods boodschap? 5 uitdrukkingen uitgelicht

Er waren verschillende manieren waarop de profeten Gods boodschap konden ontvangen. We behandelen hieronder diverse uitdrukkingen die gebruikt worden: het horen van een stem, woorden van een engel, Geestvervoering, het komen van de Geest en de hand v

breek de stilte
Nieuws

Open Doors luidt noodklok: "Gruwelijk geweld tegen christenen in Sub-Sahara Afrika"

Geweldsincidenten in landen van Sub-Sahara Afrika zorgen al jaren voor enorme ontwrichting. Volgens de VN en onderzoekers is dit gebied inmiddels het epicentrum van jihadistisch terrorisme. Al jaren vraagt Open Doors aandacht voor deze regio. Met een

Tweede Kamer
Nieuws

SGP en ChristenUnie zien niets in uitbreiding embryo-onderzoek, CDA twijfelt

De Tweede Kamer debatteerde deze week om het verbod op het kweken van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek op te heffen. Dit wetsvoorstel – afkomstig van D66 en VVD – roept de vraag op hoe beschermwaardig het menselijk leven vanaf het prilste beg

abortus
Opinie

Abortus: een vorm van anticonceptie of toch niet?

Het interview met gynaecoloog Gunilla Kleiverda dat verscheen in de NRC van 11 juli roept vele vragen op. Volgens Kleiverda moeten we af van het onderscheid tussen anticonceptie en abortus. Dit identiek verklaren staat voor een hachelijke ontwikkelin

Stier
Interview

Christian Stier over Israƫl en profetieƫn: "Bij veel christenen is sprake van een blinde vlek"

Is het moderne Israƫl de vervulling van profetieƫn uit het Oude en Nieuwe Testament? En wat betekent dit voor onze houding als gelovigen tegenover het Joodse volk? In zijn boek Israƫls terugkeer & herstel stelt schrijver en Bijbelleraar Christian Sti

Sarah en Jan
Video

Beautyvlogger Sarah Marikh aanstaande zondag te gast in Hour of Power

Als beautyvlogger richtte Sarah Marikh zich vooral op de buitenkant. Maar toen ze haar zus radicaal zag veranderen door het geloof, werd ze nieuwsgierig. Ze ging mee naar de kerk, liet zich dopen en maakte een keuze die alles veranderde: "Radicaal va

Ds. M. Messemaker
Video

Ds. Messemaker waarschuwt voor lege prietpraat van de wereld

Laten we de ander weten om Wie het in ons leven draait? Die vraag stelde ds. M. Messemaker in een recente preek. De hervormde predikant merkte op dat we het als christenen misschien veel makkelijker vinden om met anderen te spreken over voetbal of Fo

Sarah Floor
Video

Christelijke zangeres Sarah Floor brengt opnieuw single uit: 'God van Wonderen'

'God van Wonderen', zo heet de derde en pas verschenen single van de christelijke zangeres Sarah Floor. Net als haar eerste twee nummers 'Yeshua' en 'Vrucht van de Geest' werd ook haar derde single opgenomen met muzikanten van de multiculturele gemee

Ayla
Video

Hoe Ayla’s hart veranderde aan boord van een ziekenhuisschip

Als kinder-IC-verpleegkundige stapte Ayla aan boord van de Global Mercy om te helpen levens te veranderen. Wat ze niet had verwacht, was dat haar eigen leven diepgaand zou veranderen. Aan boord ontdekte ze Gods liefde, vond ze genezing en kreeg ze ee

Ds. Kot
God

Ds. Kot via Refoweb: ā€œRechtvaardigen leven uit geloof Ć©n doen goede werkenā€

In de vragenrubriek van Refoweb reageerde ds. A. Kot (foto) onlangs op een vraag over Mattheüs 25 en Psalm 146, waarin rechtvaardigen worden beschreven als mensen die anderen dienen. De vraagsteller gaf aan dat hij in zijn omgeving wel gelovigen herk

Paul Visser
Video

Volgens ds. Paul Visser is genade all-inclusive: bekijk de video

In een krachtige videoboodschap neemt ds. Paul Visser ons mee in de diepe waarheid van Romeinen 3 en 6. Paulus windt er geen doekjes om: ā€œAllen hebben gezondigd en missen de heerlijkheid van God.ā€ Hoe zwaar we ook wegen in eigen ogen, we worden te li

Naomi Oosterhof
Podcast

Beluister deze podcast over samen geloven in een ongelovige wereld

Hoe leef je als christen in een wereld waar velen je geloof niet begrijpen? In deze aflevering van De Geloofwaardige Podcast hoor je van Naomi Oosterhof (foto) hoe belangrijk het is om elkaar op te zoeken in dat zwoegen. God roept ons niet op tot een