Bovennatuurlijke verklaringen
Phillip H. Wiebe (1945-2018) was hoogleraar filosofie in Canada en heeft jarenlang onderzoek gedaan naar allerlei godsdienstige ervaringen en verschijningen. In zijn boek Visions of Jesus. Direct Encounters from the New Testament to Today (1997) beschrijft hij de persoonlijke ervaring van dertig personen met visioenen en verschijningen van Jezus. Hij heeft deze personen geïnterviewd in de periode 1988-1993. Het boek biedt een beknopte weergave van hun ervaringen en een uitgebreide bespreking van allerlei mogelijke verklaringen hiervan. Terwijl in de oudheid ‘ervaring’ heel belangrijk was, is de laatste eeuwen experimentele kennis centraal komen te staan. Daarom is het belangrijk dat de gegevens van de visioenen zo nauwkeurig mogelijk opgeschreven worden. Dit gebeurde vroeger niet, omdat men toen minder kritisch was.

Volgens Wiebe was Augustinus een van de eerste christelijke theologen die inging op verschijningen en visioenen. In het boek De letterlijke betekenis van Genesis onderscheidt hij drie manieren van zien: lichamelijk, imaginatief en intellectueel. De eerste categorie betreft het zien met de lichamelijke ogen. De tweede bestaat in de verbeelding, los van de zintuigen. Op die manier kunnen wij denken aan iemand die wij niet met onze ogen zien. De derde categorie, een intellectuele visie, geeft het verstand dieper inzicht en dat stijgt uit boven de verbeelding. Augustinus gebruikt deze onderscheidingen om in te gaan op visioenen. Wanneer lichaam en geest niet goed functioneren zijn hallucinaties mogelijk. Augustinus accepteert veel van de verslagen over paranormale verschijnselen, inclusief de verschijningen van levende en gestorven personen. Hij onderscheidt tussen goede en kwade geesten die invloed op mensen uitoefenen. Ook gaat hij uit van de invloed van engelen bij verschijningen.

Wiebe behandelt vervolgens ook de rooms-katholieke theoloog Karl Rahner (1904-1984), die verdergaat in dit spoor. Hij meent dat verschijningen van Jezus of de heiligen eerder imaginatieve visioenen zijn dan lichamelijke verschijningen. In de rooms-katholieke Encyclopedia of Theology, waarvan Rahner eindredacteur is, wordt een authentiek visioen of gehoorde stem omschreven als het gevolg van ‘een speciale tussenkomst van God buiten de normale, concrete psychofysische wetten om.’

In de tijd van de Vroege Kerk raadde Athanasius, bisschop van Alexandrië (†373), aan om bij een verschijning aan degene die verschijnt te vragen wie hij is en vanwaar hij komt. Hij voegt daaraan toe: ‘Als het een visioen van heiligen is, zullen ze u verzekeren en uw vrees in vreugde veranderen. Maar als dit visioen van de duivel is, wordt het direct zwakker.’ Hij geeft ook aan dat demonen zeer bevreesd zijn voor het teken van het kruis.

Wiebe constateert dat in de rooms-katholieke traditie over visioenen en verschijningen meer is nagedacht dan in de protestantse. De reformatoren Luther en Calvijn gaan wel in op het spreken van God in de Schrift, maar weinig op latere verschijningen. Zij benadrukken Gods openbaring door de Bijbel. Toch sluit Calvijn niet uit dat engelen aan mensen verschijnen en de waarheid bevestigen.

In een later hoofdstuk gaat Wiebe verder in op ‘bovennatuurlijke’ verklaringen. Hij bespreekt in het bijzonder de werking van de Heilige Geest.

Mentale en psychologische verklaringen
De auteur onderzoekt ook verklaringen die een mentale toestand of mentale processen als oorzaak zien van visionaire ervaringen. Hij bespreekt de theorie van de onstoffelijke ziel, de persona-theorie, de archetype-theorie van Carl Jung, de theorie van mentale gebeurtenissen, Julian Jaynes’ theorie over stress en andere psychoanalytische verklaringen, zoals die van Sigmund Freud. Hij noemt ook de bijna-doodervaringen en uittredingen van de ziel uit het lichaam.

Dergelijke verklaringen kunnen volgens Wiebe de ervaringen van bepaalde personen wel iets verduidelijken, maar niet de ervaringen van groepen. Ook zijn er verschijningen in onze tijd die fysiek waarneembare sporen hebben nagelaten. Dit betreft vooral lichamelijke genezingen en verschijningen die gefotografeerd of gefilmd zijn.

Neurofysiologische verklaringen
Wiebe behandelt hallucinaties en de theorie over het ontstaan van percepties, waarbij eerdere indrukken via de zintuigen in het onbewuste opgeslagen zijn en daarna tot hallucinaties leiden. Ook kan er sprake zijn van een overactief reticulair activatie systeem. Dit bestaat uit een netwerk van onderling nauw verbonden zenuwcellen. Dit netwerk ligt voor het grootste deel in de hersenstam en is verantwoordelijk voor de regulatie van de activatietoestand van het zenuwstelsel.

Ook farmaceutische producten, zoals mescaline en LSD, kunnen hallucinaties opwekken. Wiebe constateert dat de beschreven verschijningen van Christus sterk verschillen van de hallucinaties die door drugs veroorzaakt zijn. De laatste bevatten vooral geometrische figuren of verstoringen van de bestaande wereld. Tegen deze poging om tot een natuurlijke verklaring te komen, gelden dezelfde bezwaren als die in de vorige paragraaf genoemd zijn. Tevens is het bij godsdienstige verschijningen mogelijk dat de ontvanger naar verschillende delen van het visioen kijkt of de ogen afwendt, terwijl dat in de genoemde hallucinaties niet mogelijk is. In een ander boek noemt hij deze laatste mogelijkheid een ‘reality check’.

De interpretatie van visioenen en verschijningen van Christus
Volgens Wiebe zijn er veel meer verschijningen van Christus dan meestal aangenomen wordt, hoewel dit door een gebrek aan documentatie niet bewijsbaar is. Zulke verschijningen zijn niet beperkt tot ‘heiligen’, maar worden ook door gewone mensen en zelfs ongelovigen ervaren. Een van de dertig personen die geïnterviewd zijn, is John White, een bekende christelijke psychiater. De visioenen gebeuren vaak spontaan, en zijn gewoonlijk niet opgewekt door vrijwillige acties, zoals vasten, gebrek aan zuurstof, gerichte meditatie of andere soortgelijke technieken.

Volgens Wiebe is de relatie tussen de verschijningen in het Nieuwe Testament en in onze tijd niet duidelijk. Hij wil echter geen scherp onderscheid maken. Hij vervolgt met een beschrijving van de voorwaarden waaronder een theorie van transcendentie beschouwd kan worden als een voorzichtige verklaring van de visionaire ervaringen waarin Christus voorkomt, en hij doet suggesties voor verder onderzoek.

In Nederland heeft Berthilde van der Zwaag ook Christusverschijningen onderzocht. Zij kiest ervoor een Christusverschijning te beschouwen als een trans-intentionele aanraking, vanuit een ons overstijgende werkelijkheid, buiten de menselijke intentie om.

Smaakt bovenstaand boekfragment van prof. dr. Mart-Jan Paul en prof. dr. Jan Hoek naar meer? Bestel hier dan het boek 'Een stem uit de hemel. Gods spreken in de Bijbel en in onze tijd'.