Stemt 3,9 procent van de Nederlanders in april 1939 op de NSB, in Hedel is dat 9,1 procent. Komt die belangstelling door de malaise in de landbouw, waarvan vooral boeren de dupe zijn? Feit is dat een sterk NSB-gezinde kapper in het Gelderse dorp aan de Maas veel van zijn klanten weet te overtuigen dat het NSB‑lidmaatschap heil brengt.

Ook hervormden zijn betrokken, al is ds. E.J. Beens, die van 1934 tot 1946 aan Hedel is verbonden, uitgesproken anti‑Duits. Hij steekt dat niet onder stoelen of banken en komt begin 1942 zelfs in Kamp Amersfoort terecht. Toch lopen Duitsgezinde gemeenteleden kort voor en tijdens de oorlog in uniform door het dorp, weet ds. L.H. Oosten, die van 1984 tot 1992 predikant in Hedel is. ‘Sommigen maakten met een groot bord in de tuin reclame voor Mussert. Familieleden probeerden dat weer ongedaan te maken.’ Ds. Oosten leidt als gemeentepredikant begrafenissen van mensen die in Stalingrad voor Hitler hadden gevochten. ‘Het waren serieuze, betrokken gemeenteleden.’

Voor gemeentelid A.A. van Driel (65), die betrokken is bij Stichting Hedels Historie en van wie juist deze maand een boek over Hedel in oorlogstijd verschijnt, blijft het pijnlijk dat hervormden in zijn dorp NSB waren. ‘Van de rooms-katholieke dorpelingen was niemand dat. De pastoor had meer invloed dan de dominee.’

‘Duitse herder’
Ook in Vinkeveen, een kleine vijftig kilometer naar het noorden, staan hervormden tijdens de Duitse bezetting bekend als Duitsgezind. Rondom de Vinkeveense kansel (2006), een uitgave van de hervormde gemeente, erkent dat ‘velen uit onze kring’ voor en tijdens de oorlog pro-Duits zijn, maar geeft daarbij aan dat ze niet daadwerkelijk tot de NSB toetreden. Ook hier is de plaatselijke predikant, ds. P.A.A. Klusener, iemand die het gevaar van het nationaal-socialisme al vroeg onderkent. Samen met zijn kerkenraad verzet hij zich als de Vinkeveense kerkvoogdij in 1934 het hervormde verenigingsgebouw aan de plaatselijke NSB-afdeling wil verhuren. Kerkenraad en kerkvoogden zitten dus niet op één lijn. Ds. Klusener vertrekt in 1935 naar Bodegraven.

De opstelling van ds. D.J. van de Graaf, die in het najaar van 1942 met zijn gezin de pastorie betrekt, is totaal anders dan die van ds. Klusener. Zijn bijnaam ‘Duitse herder’ krijgt hij vanwege zijn Deutschfreundliche houding. Al blijft hij in de oorlogsjaren voor het Koninklijk Huis bidden, feit is ook dat hij bidt dat zijn gemeenteleden zich onderwerpen aan de bevelen van de overheid. Militairen zouden zich ‘als helden’ in krijgsgevangenschap moeten laten wegvoeren. Ds. Van de Graaf is – net als zijn leermeester prof. dr. Hugo Visscher – onder de indruk van de Duitse cultuur.

Godsgezant
Opvallend genoeg zijn ook in Vinkeveen niet-hervormden eerder anti-Duits. Vinkeveense gereformeerden en rooms-katholieken zetten hun schouders onder het verzet, terwijl NSB’ers ter plaatse ’s zondags nagenoeg allemaal een plekje in de Hervormde kerk aan de Herenweg zoeken. Vermoedelijk vonden ze voor zichzelf een rechtvaardiging in het standpunt van prof. Visscher en van ds. G.H. Kersten van de Gereformeerde Gemeenten, zegt P.A. van Golen (81), lid van de hervormde gemeente en jarenlang betrokken bij de Historische Vereniging in Vinkeveen. Beide mannen hadden volgens hem veel invloed in de hervormde gemeente. ‘Plaatselijke hervormden zagen in navolging van hun leiders Hitler als een godsgezant die tegen het communisme moest optrekken. Ze schaarden zich niet zozeer achter Mussert, maar werden gedreven door angst voor het communisme. De NSB was de partij die bepaalde denkbeelden zou kunnen realiseren.’ Misschien hoeft het dan niet te verbazen dat de vier in het dorp ondergedoken Joodse kinderen veilig zijn.

Foto: Hervormden in Vinkeveen schaarden zich niet zozeer achter Mussert, maar werden gedreven door angst voor het communisme. De NSB was de partij die bepaalde denkbeelden zou kunnen realiseren. Bron: Fotocollectie Regionaal Archief Nijmegen.

Lees de volledige tekst van dit artikel in De Waarheidsvriend van donderdag 30 april 2020, of download hier de gratis pdf.